miércoles, 27 de noviembre de 2019

A Fontiña

  Aínda que a multicopista (de nome científico mimeógrafo) foi inventada xa no século XIX, en España empezou a popularizarse nas décadas dos 70 e 80. Era unha máquina na que o que se quería copiar tíñase que escribir nun cliché (unha folla moi fina na que se producían lixeiras fisuras coa forma das letras ao escribir sobre ela) e que logo, colocada sobre un rodete cheo de tinta, permitía múltiples copias a un prezo moi barato.
  O seu uso (e posteriormente o das fotocopiadoras) en centros educativos permitiulles "editar" publicacións que, aínda que se distinguían ás leguas dos folletos e revistas que saían das imprentas, axudaban a potenciar o gusto pola escritura dos alumnos que estaban marabillados (eran outros tempos) de ver publicado algo escrito por eles.
  En Galicia tiñan o valor engadido de que a maioría empregaron o galego (ao revés que as publicacións comerciais) co que foron un factor fundamental na normalización lingüística do noso idioma.

  Entre eses xornais escolares, no concello de Ordes debemos destacar "A Fontiña", a revista do colexio do Mesón do Vento que comezou a publicarse en 1988 e que leva máis de 30 anos saíndo ininterrompidamente, o que, coa gran mobilidade do profesorado, é algo bastante notable e difícil de lograr.

  No ano 1988 o CP do Mesón, do que era directora Mª Dolores Pena, tiña máis de 200 alumnos desde 3º curso ata 8º de EXB. Os nenos de menos idade ían ás numerosas escolas unitarias que había en todas as parroquias.
  A primeira "Fontiña" eran unhas poucas páxinas grampadas de tamaño folio (maior que o A4). Logo, xa nos 90, o formato sería de medio folio cunha portada de cartolina branca. Normalmente era gratuíta pero algúns anos vendeuse por 100 ou 125 pesetas que axudaban a pagar aquelas inesquecibles excursións de 8º a Benidorm e logo a Mallorca.

  A pesar do seu aspecto tan pouco "profesional" tiña un alto nivel de contidos. Ás típicas seccións de todos os xornais escolares como contos, debuxos ou poemas dos alumnos, engadía traballos sobre o contorno (descricións de elementos do patrimonio, costumes, actividades económicas ...) e sobre eventos daqueles tempos como as tractoradas campesiñas, a desaparición das Encrobas ou as ameazas de bomba que se sufrían no colexio.

  Un par daqueles traballos ("Moceando en tempos pasados" e "As mallas dos nosos avós") apareceron neste blog, pero houbo gran cantidade de artigos moi interesantes. Un dos que hoxe nos pode producir máis diversión era unha enquisa no ano 1990 sobre a reacción dos pais se os fillos sacaban malas notas que daba os seguintes resultados: ao 26 % dos alumnos rifábanlles, ao 15 % castigábanos, a case o 5 % pegábanlles, ao 50 % animábanos e ata un 3 % ... falsificaban as notas! para solucionar o problema.

  A finais dos 90, coa chegada da LOGSE, o colexio, agora CEIP Mesón do Vento, quedou sen os alumnos de 7º e 8º. As revistas melloraron a súa presentación tendo xa un formato A4 e con portada de cartolina satinada. Non obstante os seus contidos notaron a perda dos alumnos de maior idade e xa se circunscribiron ao ámbito escolar.

  No ano 2007 apareceu o lobo Ardemiro, a mascota do colexio, que desde entón tivo moita presenza no xornal, sendo ademais o encargado das editoriais. Pouco despois a revista que ata ese momento era fotocopiada no propio colexio pola conserxe Anabel Liñares pasou a imprimirse en Santiago grazas ás subvencións da Consellería.

  Desde o ano 2010 as catro páxinas centrais aparecen en cor e desde o 2013, ano en que o colexio estreou a súa páxina web, "A Fontiña" tamén se sube á rede.

sábado, 23 de noviembre de 2019

Leas municipais

  En febreiro de 1931 (antes da proclamación da república) Ordes viviu unha conflitiva sesión de investidura. Era alcalde Juan Liñares Iglesias, en aquel momento próximo aos republicanos de centro polo que contaba coa simpatía de La Voz de Galicia e a antipatía doutros xornais como o católico El Ideal Gallego. Nesta lide entrou o tamén republicano El Pueblo Gallego de Vigo atacando a Liñares.
  Cunha mestura de artigos aparecidos en distintos xornais da época podemos ter unha idea aproximada do que pasou.

LA VOZ DE GALICIA 1-02-1931
LO QUE DICE UN PERIÓDICO VIGUÉS Y LO QUE CONTESTA EL SECRETARIO.
  El secretario del Ayuntamiento de Órdenes, D. José A. Louro, nos envía copia literal de una carta que dirige al director del diario vigués "Pueblo Gallego", con motivo de haber publicado este periódico un comunicado que le había sido remitido desde la referida villa acerca de política municipal en aquel Ayuntamiento.
  Contestando a las aseveraciones que en ese escrito se establecen, dice que lo ocurrido fue que, habiéndose presentado una reclamación para declarar la incompatibilidad de uno de los concejales se convocó a reunión extraordinaria del pleno, la cual se celebró en segunda convocatoria por no haber concurrido a la primera número suficiente de ediles.
  Habla luego de que algunos concejales que no habían asistido al acto celebrado reglamentariamente, irrumpieron en la mañana del mismo día en el salón de sesiones, capitaneados por un cacique y acompañados del médico y de parientes de uno y otro se constituyeron en concejo, con alcalde y secretario "ad hoc", que entre si designaron, extendiendo la correspondiente acta.
  Además, trataron de que el notario diese fe del acto, habiéndose negado a ello dicho funcionario. 
  Sigue diciendo que el comunicante -el secretario, señor Louro- que, al informarse de lo que ocurría, bajó al local y requirió a esos señores para que lo desalojaran, solicitando para ello el auxilio del teniente de la Guardia Civil.
  Niega que, al hacer tal requerimiento, los haya amenazado con encarcelarlos, y termina diciendo que el acto realizado por los aludidos señores constituye una usurpación de funciones, lo cual les hizo notar como era su deber, aunque ellos no lo ignoraban pues figura entre los mismos un abogado.

LA VOZ DE GALICIA 4-02-1931
RÉPLICA A UNA CARTA.
  El abogado de Órdenes don Domingo A. Moar nos dirige una carta en que rebate otra del secretario de aquel Ayuntamiento de la que nosotros no hicimos sino una referencia, acerca del funcionamiento de la Corporación Municipal.
  El comunicante, a quien no hemos citado en la nota en que se recogieron algunos extremos de la misiva del secretario, responde a alusiones de este y hace minuciosa relación de hechos y aun algunas consideraciones de derecho para sentar la conclusión de que la intervención que a él se atribuye se limitó a su condición de letrado, que recibe frecuentes consultas que procura evacuar sin hacer política y sin separarse de su leal saber y entender.
  Analiza la doble acepción de la palabra cacique, reservando para si la que significa, según su definición, resolver, consultas, asesoramientos, etc., en el terreno jurídico, para rechazar la que le da la palabra al uso.
  Explica como se constituyó en sesión el Ayuntamiento dentro de la más perfecta legalidad, para tratar de la incompatibilidad planteada respecto al alcalde García Bermúdez por ser este representante de la Tabacalera en el partido.
  Hace desviar la ilegalidad hacia el proceder del secretario, que se negó a actuar en sus privativas funciones, llegando a increpar -según él- al notario que acudió a dar fe y a los propios concejales.
  La extensión del documento del señor Moar hace imposible que lo publiquemos íntegramente. Tampoco hemos insertado íntegra la carta del secretario, ni mucho menos, sino un extracto de lo más sustancial, que es lo que al lector interesa.
  Creemos que es cuestión para nosotros terminada, ya que cada cual ha tenido en estas columnas el espacio máximo que al asunto se podía conceder y no es procedente la dúplica.
  Sobre todo en un asunto tan personal y privativo que surgió en otras columnas que no fueron las nuestras.
 
EL IDEAL GALLEGO
  Hoy (día 6 de febrero) se celebró la elección de alcalde. Para conseguir que saliese triunfante el que le correspondía cesar, fueron destituidos arbitrariamente cinco concejales que estorbaban. En su lugar fueron designados otros concejales que mejor se prestaban al amaño caciquil.
  Como se corriera la voz por el pueblo de que se iban a cometer nuevos atropellos, el público invadió el salón de sesiones prorrumpiendo en grandes protestas al ver burlada la voluntad popular. En vista de esta actitud fue requerida la fuerza pública por el alcalde señor Liñares, que invocaba una autoridad de la que carecía.
  Merced a la prudencia de personas respetables se logró serenar el espíritu público, evitándose un día de luto a esta villa, calmándose con ello los ánimos excitadísimos de la juventud como consecuencia del atropello a la ley y del ataque a la legalidad en este municipio.
  Ante elecciones como las que se anuncian los perjudicados recurrirán al Tribunal de Actas en demanda de justicia.
  Los siete concejales antiguos designaron el alcalde y, como arreciase el tumulto, dos parejas de la Guardia Civil despejaron al público celebrándose la sesión a puertas cerradas eligiendo alcalde a don Juan Liñares. Constituyen con este la comisión permanente los tenientes de alcalde señores Moar, Ramos y Verea.

EL PUEBLO GALLEGO
LA CACIQUIL Y GROTESCA CONSTITUCIÓN DEL AYUNTAMIENTO
  Por los procedimientos y en la forma que ya conocen los lectores del EL PUEBLO GALLEGO, tuvo lugar el día 6 del actual la constitución del Ayuntamiento de esta villa, y para corroborar con hechos concretos la exactitud de la información aludida, facilitamos la siguiente lista de la flamante Corporación, fruto de un acto caciquil tan monstruoso, que al decir de las gentes, es el más monstruoso de todos los que se han registrado en la historia de este pueblo.
  Primero.- Alcalde, don Juan Liñares, como mayor contribuyente. En la lista actual le corresponde el número 1 por haber sido alcalde de R O, pero como contribuyente hace el número 11. Se pasó por encima de diez señores para nombrarle a él concejal. Es incompatible por haber sido juez municipal desde primero de marzo a 31 de mayo de 1930 (caso sexto del artículo 85 del Estatuto Municipal declarado vigente por el Gobierno).
  Segundo.- Primer teniente de alcalde, don Antonio Ramos Insua, que aunque ex-concejal por elección, por el artículo 29 de la ley de 29 de enero de 1922, no le corresponde ser nombrado por estar cubiertos los puestos del distrito tercero que fue el de su proclamación.
  Tercero.- Segundo teniente don Antonio Moar Veiras, ex-concejal con derecho a serlo ahora.
  Cuarto.- Tercer teniente, don Antonio Verea Fandiño, mayor contribuyente con derecho a ser concejal.
  Quinto.- D. Domingo García Ferreiro, ex-concejal de elección directa de 12 de febrero de 1920, con derecho a serlo ahora, pero que se abstuvo de votar por ser ilegal la constitución.
  Sexto.- D. Evaristo Gil Calvo en las mismas condiciones que el anterior, que también se abstuvo de votar, por considerar era ilegal la constitución.
  Séptimo.- D. Juan Calvo Conde ni es ex-concejal de 1917 a 1923, ni mayor contribuyente y por lo tanto no le corresponde ser nombrado.
  Octavo.- D. Pedro Areoso Pena, ex-concejal con derecho a serlo ahora.
  Noveno.- D. Saturnino López Viqueira, mayor contribuyente número 30, según consta, y 46 según la lista.
  10.- D. Ramón Calvo Pérez, mayor contribuyente número 46 según cuota, si no se dio de baja, que no estamos seguros y 49 según la lista de compromisarios.
  11.- D. José Barreiro Recouso, número 30 de la lista por cuota y 34 por orden de la ley vigente.
  12.- D. Antonio Varela Fernández que no es concejal ni mayor contribuyente.
  Estaba tramado formar el Ayuntamiento el día 5, y designados concejales como mayores contribuyentes don Domingo Juncal Bermúdez, número 41 de la lista, y don Manuel García Suárez, número 46, a los cuales les fue sorprendida la firma de la sesión, diciéndoles que se trataba de la convocatoria. Pero como dichos señores renunciaron ante notario el día anterior tuvo que procederse al amaño de la sesión del 6, puesto que hubo de nombrarse a otros señores.
  No se explica hayan procedido a la constitución del Ayuntamiento tan ilegalmente, aunque se supone fue atribuyéndoles renuncias a los señores saltados en la lista de mayores contribuyentes y algunos como don Rogelio Prado le fue entregada la credencial en fecha posterior al día que había de posesionarse, con lo cual le considerase como dimitido.
  Debo todos estos detalles a los habitantes de este municipio que leen con avidez EL PUEBLO GALLEGO y demás periódicos para enterarse de la magnitud de los atropellos de que están siendo víctimas. Exceptúase cierto periódico de la ciudad herculina, del cual es corresponsal el alcalde tan ilegalmente elegido, que llega al colmo de falsear los hechos, diciendo que a la salida de la sesión fue aclamado por el pueblo. Recomendamos al colega que no se deje sorprender por "informador" tan interesado.
  De todo esto se enviará una documentada reclamación al Tribunal de Actas que no dudamos hará justicia. Mientras tanto alegrémonos de que la cordura y serenidad de la Guardia Civil y de algunos vecinos hayan evitado que el día 6 de febrero fuese escrito con sangre en la historia de este pueblo.
  El inspirador y autores de tanta iniquidad pueden estar orgullosos de su triunfo. Una vez más la voluntad del pueblo ha sido burlada.
 
Juan Liñares (1885-1951), empresario e banqueiro, foi o pai do futuro alcalde Juan Liñares Castro. Era cuñado de Antonio Ramos (1876-1943), o propietario da pousada do Mesón do Vento, e curmán de Antonio Concheiro, aludido por La Voz de Galicia.
Domingo A. Moar (1871-1939), avogado de rica familia de Buscás, foi o cacique local despois da morte de Saturnino Aller. En 1931 estaba enfrontado a Juan Liñares, co que por certo compartira postos directivos na Unión Patriótica (o partido da ditadura) dous anos antes.
Antonio Verea (1883-1970) foi o patriarca dos Verea. Domingo García era un rico propietario de Poulo e Evaristo Gil un poderoso gandeiro tamén de Poulo, pai de José Gil Viqueira (Calle nº 9) e avó dos Gil Veiras.

martes, 19 de noviembre de 2019

Santa María de Leira


  A igrexa de Santa María de Leira está situada ao suroeste de Castrelos (a uns 350 metros do Hotel Barreiro) e a uns 130 metros en liña recta (240 por estrada) do núcleo de Menlle.
  Aínda que hoxe está dedicada á Virxe, no século XVIII non sucedía así. Segundo o Catastro del Marqués de la Ensenada era a capela de San Roque "que es de fundación y devoción de todos los vecinos"


  Cos seus case 160 metros cadrados está entre as maiores do concello. Ten planta de cruz latina coa sancristía pegada en lateral á cabeceira. Os muros son de cachotaría revocados con morteiro de cemento e pintados de cor branca, agás os esquinais que son de perpiaños. A fachada principal é de cantería coas xuntas pintadas tamén de branco. A porta ten o lintel en forma de arco de medio punto e doelas decoradas con varios arcos en profundidade descendente. Na parte superior hai unha sinxela fiestra rectangular e espadana con dúas campás rematada por unha cruz de ferro.
  Ten tellado a dúas augas feito de pranchas de fibrocemento.

 
  No interior detras dun arco de medio punto atopamos o altar que ten detrás un retablo barroco de fondo azul e con estípites. Destaca no centro unha imaxe da Virxe da Asunción flanqueada por un Sacro Corazón e unha Virxe do Carme. Antes do arco á esquerda podemos ver unha pequena estatua de Santa Eufemia que esperta gran devoción na parroquia e a quen se lle dedica a festa principal o 16 de setembro. Na vidreira da fiestra da fachada tamén aparece a imaxe da santa.


  O adro ten unha pequena muralla de xisto. Nel destacan unha serie de lousas con diversos números (gravados, non pintados) pero logo colocadas desordenadamente. Na zona sur (á nosa dereita se estamos fronte á fachada) hai numerosas e vellas tumbas. Por certo que no adro, ademais de naturais da parroquia, tamén están soterrados varios soldados fusilados a principios do século XIX durante a primeira guerra carlista. No borde da zona sur están os panteóns máis antigos construídos a partir dos anos 20. Ao norte da igrexa están mazás de panteóns máis modernos, uns dos anos 70 e outros dos anos 90.

  Ao leste da igrexa hai unha carballeira que serve de campo da festa. Nela hai un interesante cruceiro e unha botilla (unha casuca que servía para facer as autopsias aos mortos). No solar adxacente cara ao norte, apenas a 100 metros da igrexa, está a reitoral, hoxe completamente cuberta de hedra -non como na foto-, e 40 metros despois a "Fonte da us" (moi popular na zona) que foi cuberta e remozada no ano 2010. A carón da N-550, onde é cruzada polo rego de Covelo Pequeno, podemos atopar a "Fonte de Santa Eufemia".
 Para coñecer outros templos do concello preme en Igrexas e capelas de Ordes.

sábado, 16 de noviembre de 2019

1931: Amencer republicano

  1931 foi un moi mal ano para China que sufriu devastadoras inundacións. Máis de 4 millóns!!! de persoas morreron nelas desde xullo ata novembro. Por se iso fose pouco, Xapón invadiulle Manchuria.

  América e Europa seguían sufrindo as consecuencias do Crac de 1929, pero en Estados Unidos, aínda estando en crise, o presidente Herbert Hoover inaugura o Empire State Building (edificio máis alto do mundo naquel momento). 
  Alemaña, un dos países máis prexudicados pola depresión económica, chegaba nese ano a case 5 millóns de parados e continuaba o auxe do nacionalsocialismo. Tamén en Italia subía o fascismo a pesar da oposición do papa Pío XI. 
  Mentres, na banda oposta, a URSS continuaba profundando na súa organización comunista mobilizando aos campesiños para que traballasen dous meses gratis nos predios colectivos. Europa dirixíase lentamente ao desastre.

  Para España foi o ano en que se "deitou monárquica e espertou republicana", frase moi famosa pero non de todo certa. Sinxelamente a república era un ideal que estaba de moda e os partidos republicanos subíronse á onda e aproveitaron a desmoralización e desunión dos monárquicos.
  En febreiro Dámaso Berenguer dimitiu e foi substituído no goberno polo almirante Aznar. As eleccións municipais do 5 de abril en pequenas vilas foron moi negativas para os republicanos pero todo cambiou o día 12: gañaron en 41 capitais de provincia. Alfonso XIII, vendo o desánimo dos seus partidarios e da súa propia familia, marchou ao exilio. Dous días despois, o 14 de abril, sería proclamada a Segunda República española entre o fervor da gran maioría da poboación.


  Había que construír un novo réxime a todo correr así que as novas sucedéronse vertixinosamente.
  Nese mesmo mes de abril as primeiras decisións foron nomear directora xeral de prisións a Victoria Kent (avogada defensora dun dos acusados da revolta de Jaca), disolver as ordes militares e autorizar o uso do catalán nas escolas primarias de Cataluña.
  Maio comezou ben coa decisión de considerar elixibles ás mulleres pero dos días 11 ao 13 tivo lugar a queima de igrexas e conventos que prosperou grazas á inacción do goberno. A partir deste intre os católicos moderados comezaron a recear do novo réxime ao que xa eran hostís os máis radicais.
  O 28 de xuño tiveron lugar as primeiras eleccións xerais da época republicana nas que desapareceron os distritos e xa se votou por provincia (ou cidade de máis de 100.000 habitantes). Foron gañadas polo PSOE encabezado por Julián Besteiro.
  En xullo a folga revolucionaria dos sindicalistas de Sevilla obrigou ao goberno a declarar o estado de sitio. Os desesperados xornaleiros do campo andaluz serían outro dos factores de inestabilidade ese ano -Sucesos de Gilena (Sevilla)- e os seguintes.
  Concluíu ese excepcional ano co recoñecemento do sufraxio universal (incluíndo o voto feminino) e coa aprobación da Constitución republicana.

  En Galicia o feito máis notable foi a fundación en decembro do Partido Galeguista como froito da unión de distintos grupos: o Partido Nazonalista Republicán de Risco e Otero Pedrayo (circunscrito a Ourense ata aquel momento), o Partido Galeguista de Pontevedra (Castelao, Filgueira ...), as Irmandades da Coruña e varios grupos máis.

  En Ordes 1931 tamén foi un ano que desbordou de acontecementos.
XANEIRO: Foron detidos José Ríos del Río Gulo, Manuel López Fernández Tarulo e Juan Mosquera Baralo por diversos roubos e un atraco. Mª Carmen García Caramelo mestra interina en Trazo.
FEBREIRO: Problemas na constitución da Corporación municipal. En Montaos pelexan Manuel Carballido Noya e Benito Pena Martínez que acabou mancado na cabeza.
MARZO: Abre en Ordes unha sucursal do Banco de La Coruña. Ese mesmo ano tamén abriría unha sede o Banco Pastor. Clausuradas as escolas municipais por mor da gripe. Novo xefe da Garda Civil, o tenente Modesto Hein Giménez.
ABRIL: Eleccións municipais. Permitíronse máis candidatos que os que se votaron. Foron elixidos 18 concelleiros (14 liberais e 4 conservadores). Naceu Luis Astray.
MAIO: Accidente mortal nos traballos do ferrocarril (Manuel Santos Fernández de Rodís). Xira de propaganda da Alianza Republicana. Morre en Buscás Dolores Lata Ramos, muller de Antonio Moar Veiras, irmán do avogado Domingo Antonio.
XUÑO: Gerardo Abad Conde da un mitin en Ordes. Choques polas eleccións. Morre de nefrite con 45 anos Esperanza Troche Rivas, muller de Rafael Astray. Liorta en Barbeiros: José (21 anos) e Basilio Noya García (24) agrediron ao seu veciño Manuel Suárez Paz (40) ao que lle cortaron un dedo. Francisco Concheiro García (16) disparoulle un tiro -sen acerto- a José Liñares Rama.
XULLO: Voda de Gumersindo Liñares coa madrileña Valentina Martiáñez (serían os pais de Juanjo Linares).
AGOSTO: Festas patronais con partido entre o Celta de Rutis (Vilaboa) e o Órdenes FC. Bandas de música de Camboño (Lousame) e Corme. Raimundo López Franqueira de Oroso detido por atentado contra o secretario do seu concello. Nomeado carteiro de Leira Andrés Mosquera Brandariz o Cereiro co soldo anual de 365 pesetas. Morren Balbina Rodríguez Maroño, Carlos Sánchez Somoza Patiño e José Carnota Pérez (procurador e irmán de Vicente Carnota).
SETEMBRO: Inquietude nos traballadores do tren. Partido Órdenes FC – Sigüeiro cun resultado final de 5-2.
OUTUBRO: Falece o párroco Nemesio Morgade Portela. Javier Verea é nomeado xefe do cárcere. O representante por Ordes no Consello provincial do Partido Radical é Manuel Fernández Uzal (marido de Andrea Barreiro Uzal, filla do ex-alcalde Juan Barreiro). 
NOVEMBRO: Novo párroco: Manuel Vázquez Lens (Duraría menos de 3 meses). Mitin anarquista (Sindicato de peóns da CNT da Coruña) co orador Manuel Rodríguez Matos. Morreu en Poulo María Cancelada Villaverde aos 40 anos de idade.
DECEMBRO: O auto de Javier Verea atropelou a un veciño de Marantes. Morren Fernando Liste Caramelo, o pai de Fernanducho, e Josefa Ferreiro Moar (20 anos), esta última de tuberculose.

De propina unha tira cómica dese ano 1931 en "Vida Gallega".

lunes, 11 de noviembre de 2019

O cultivo do liño

 
   O cultivo e aproveitamento do liño en Galicia foi moi importante desde a Idade Media (e posiblemente antes) sobre todo na zona do litoral e nalgúns vales do interior.
  A época de maior apoxeo da artesanía do liño vai desde mediados do século XVIII ata principios do XIX, período no que, ademais do liño do país, tamén se tecía liño procedente da zona do Mar Báltico que entraba polos portos de Ribadeo, Carril e Vigo. Unha vez confeccionado o lenzo, exportábase cara a Castela ou América.
  Coa chegada do liño foráneo prodúcese un descenso nas colleitas do autóctono, que co paso do tempo foi perdendo calidade pola falta de renovación da semente. Non obstante seguía estando mellor valorado, como vemos no refrán: "O liño de Holanda pesa e non anda" (non rendía moito ao tecelo).
  Nos anos 60 do século XIX esta artesanía entrou en crise como consecuencia dos elevados aranceis sobre o liño importado que favorecían á industria téxtil catalá.
  A partir deste momento o cultivo e tecido do liño pasou a ser unha actividade para o autoconsumo, ligado a épocas de carestía económica (como os anos 20 ou a posguerra española). As familias labregas que non tiñan recursos para comprar prendas manufacturadas víanse obrigadas a producilas artesanalmente a partir do liño. Elaborado este, levábase á tecedeira para que confeccionase mantas, sabas e teas para facer vestidos, camisas ou cirolas.
  Os labores do liño foron unha parte importantísima do traballo, da economía, das relacións sociais e da vida cotiá dos nosos avós ata os anos 60 na que remataron definitivamente sepultados polos cambios socioeconómicos daqueles anos.
  Alí se perderon traballos, ferramentas, nomes, ditos, festas ... que ata ese momento eran habituais e que hoxe son totalmente descoñecidos para as novas xeracións.
  

  Os traballos do liño eran maioritariamente femininos e individuais ou familiares, pero nalgúns casos eran comunitarios e acostumaban rematar en festa. Ao arrigado acudían as mulleres da casa, axudadas por familiares ou veciñas, mentres que ao tascado ían os mozos para cantar e parolar coas mozas e logo bailar con elas cando remataban.

O proceso era, máis ou menos, o seguinte:
Sementado: Sementábase a liñaza normalmente en maio.
Arrigado: Mes e medio despois aproximadamente colleitábase a planta (non se cortaba senón que se arrincaba do chan antes de que estivese completamente madura), logo facíanse feixes e deixábase secar no campo.
Ripado: Sacábase a bagaña coa liñaza no seu interior. Pasábanse os monllos a través dos dentes dun ripo. A liñaza desprendíae, caía e estendíase ao sol.
Empozado: Metíanse os feixes de liño suxeitos con pedras nun remanso do río para que afloxaran as febras do liño da parte leñosa.
Tendillado: Estendíase o liño en carreiras ao sol uns 4 e 5 días dependendo da temperatura para que a planta secase. Logo gardábase en feixes na eira.
Mallado: Golpeábase cun mallo (ou manlle na nosa zona) para separar a febra do tronco leñoso. Nalgúns lugares, mazábase cun mazo e noutros trillábase cun trillo.
Estrigado: O liño mallado recollíase formando unha especie de rolos. Deses rolos sacábanse presas para facer estrigas.
Espadelado: Normalmente cara ao final do ano as febras de lino apoiábanse sobre unha táboa vertical (espadeleiro) e golpeábanse cunhas espadelas co fin de separar definitivamente o liño das partes leñosas. Na comarca de Ordes non se facía isto e pasábase directamente ao tascado.
Tascado: Despois de meter as estrigas no forno cunha temperatura morna para amolecelas, as mulleres sentadas no banco pasábanas polo fío do tascón repetidamente cun movemento de vaivén coa finalidade de eliminar as arestas e poñer a febra o máis delgada posible.
Restrelado: As estrigas eran pasadas polo restrelo (unha especie de cepillo con moitas púas) para separar a estopa (a parte máis burda) do lenzo (o fío máis puro e máis branco).
Cerros e manelas: Cunha porción de lenzo facíanse os cerros e cunha de estopa as manelas. En ambos os dous casos estaban listos para fíar.
Fiado: O lenzo e a estopa envolvíanse nunha roca. Cos dedos dunha man íanse sacando as febras que se humedecían con cuspe mentres se retorcían dándolles forma de fío. Coa outra man facíase xirar o fuso de tal xeito que o fío ía envolvéndose nel. Ese fío formaba unha mazaroca.
Sarillado: A mazaroca sacábase do fuso. ara que o fío non se enredase e collese nós facíanse marañas usando o sarillo.
Lavado e branqueado: As marañas lavábanse e branqueábanse nunha póla con auga fervendo e un pouco de borralla. Despois eran lavadas, batidas e clareadas.
Debandado: Unha vez ben secas as marañas, poñíanse na debandoira. Tirábase do fío e manualmente íase envolvendo sobre si formando un novelo.
Tecido: Os novelos eran levados a un tecelán (normalmente unha tecelá). Os fíos saían da urdideira en forma de cadea quedando listos para colocar no orgo do liño do tear.
FONTE: Manuel Pazos "O proceso básico do liño".

sábado, 9 de noviembre de 2019

Sangue en San Cosmade

  En 1930 houbo un bo número de liortas en Ordes. Algunhas chegaron á prensa e por iso temos información sobre elas.
  Por exemplo, en abril Lorenzo Garabato Fuentes, un mozo de 20 anos do lugar dos Ramos en Buscás, pelexou co seu veciño Jesús Ruibal García por cuestións amorosas. Este último acabou no hospital coa cabeza fendida dun estacazo.
  En maio, na feira de Ordes, Andrés Remuiñán Villaverde de Santa Cruz de Montaos e Manuel Rodríguez de Oroso tiveron máis que palabras con Pilar Martínez García da parroquia de Senra durante a transacción dunha vaca. O acalorado regateo acabou cunha labazada na cara e a conseguinte denuncia da muller por recibir lesións.
  En agosto José Fernández, un vendedor ambulante de Entrerríos foi atacado por dous ordenses, un de viril alcume (o Macho) e outro, un tal Vilariño.

  Pero a liorta máis numerosa e violenta chegou ao final do ano como o turrón "El Almendro" e os protagonistas foron, como non, varios mozos das parroquias de Ardemil e Leira que dirimiron as súas diferenzas, non só cos tradicionais paus e pedras senón tamén con fouces (unha arma realmente terrible que pode facer un considerable dano).
  O campo de batalla foi o muíño de San Cosmade na veciña parroquia das Encrobas (Cerceda) a noite do 29 ao 30 de decembro.
  O motivo foi o de sempre: unha agraciada moza que era pretendida por dous mozos á vez.
  Como era costume naqueles tempos, en vez de discutilo con calma ou polo menos pelexarse os dous sós, acudiron acompañados cada un dun séquito de amigos. Así, estaban no muíño Juan e Jesús Rivas Bestilleiro, Manuel García Gómez, Manuel Louro Louro, Jesús Muiño Barral e Ricardo Prego Candal (que saibamos).
  Cando rematou a batalla quedaron tres contendentes no chan: Manuel García Gómez cunha ferida na cabeza, Manuel Louro Louro con cortes en ambos os dous brazos e, finalmente, o de maior gravidade Juan Rivas Bestilleiro que resultou con fractura de frontal e o ollo esquerdo baleirado, polo que foi conducido con rapidez ao hospital de Santiago.
  Aínda que o prognóstico era moi grave, Juan Rivas, volveu confirmar unha vez máis a dureza das cabezas ordenses e curou en menos dun mes. Iso si, o ollo non llo devolveu ninguén.
  Foron detidos inmediatamente como promotores da pelexa Ricardo Prego* e Jesús Muiño. Cando se recuperou, tamén foi detido Manuel García Gómez, o principal promotor e autor da lesión de Juan Rivas.
  Ironicamente, este non era un dos dous pretendentes (Manuel García e Manuel Louro) senón o que se meteu no medio, cousa que, como todo o mundo debería saber, sempre, sempre, acaba mal.  

* Tres anos despois, en decembro de 1933, Ricardo Prego Candal morrería baleado por mozos de Leira na taberna de Viqueira no Mesón do Vento durante a feira da Adina.

miércoles, 6 de noviembre de 2019

Vellos alcumes de Ordes (5)

 
  Algúns dos alcumes teñen tanta ANTIGÜIDADE que xa é difícil na actualidade coñecer cal é a súa razón de ser.
  É o caso da familia Carril (de apelido Rodríguez), alcume que xa levaba no século XIX o patriarca da familia Eduardo Rodríguez González e que herdaron todos os descendentes.
  Igualmente é antigo o da Portuxola, unha señora de Reboredo que tivo un fillo, Jesús, deficiente mental, a quen tamén loxicamente alcumaban o Portuxolo. Naqueles tempos de pouca corrección política os rapaces metíanse a miúdo con el e escapaban despois de enfadalo. Era bastante tranquilo pero por culpa dalgúns mozotes, expertos en bromas de dubidoso gusto, era ademais o terror das mozas. Coñecendo a súa paixón polo tabaco ofrecíanlle: "Dámosche un pitillo se lle das un bico a aquela moza". Inmediatamente saía correndo cara a ela co conseguinte susto da rapaza e a algarabía dos tunantes. Tamén estaba moi fascinado con Blanca del Río da farmacia de arriba, que era moi fermosa, e algún pillabán aproveitou para ensinarlle unha canción: "Blanquita de la botica / si te pregunta tu madre / quien te rompió la camisa / dile que fue el hijo de la Portujola / con la punta de la ...".
  Non foi o único caso na vila. No Balado viviron outros personaxes como Cañotas e Manuel da Burra que tamén producían temor nos nenos dos anos 70.
  A carón da tenda de Fernanducho tiña un comercio de zapatos Antonio Veiga Valiño (m.1985) Cascarilla. Na posguerra o café escaseaba e tomábase "cascarilla" no seu lugar. Quizais lle viñera o alcume do seu gusto por aquel "café". Tamén lle gustaba moito pescar e acompañaba a José Mª Méndez-Gil ao río cando este viña á vila. Cascarilla casou con dúas irmás, Carmen (m.1936) e logo con Dolores Caramelo (m.1980). Por certo que o seu cuñado Juan Caramelo Varela (1905-1979) por traballar na Casa do Concello como porteiro tamen era coñecido como Juanito o Porteiro.
  Outro alcume do que non sabemos a razón é o Ghaletas, un xastre que vivía no Recreo a carón da de Manuel de Ponte, pero que logo se instalou ao lado da panadería de Fleira. Manuel Martínez del Río foi coñecido como o Corveiro pero este alcume xa o herdou do seu avó, polo que tamén descoñecemos a súa orixe.

  E rematamos falando de COMERCIANTES. Se hai algún establecemento no que entraron algunha vez na súa vida todos os ordenses, ese é a tenda de Francisco Vilar Nouche (1898-1994), a "Fábrica de Chocolates" -rótulo que se pintou e repintou orgullosamente na fachada-, así que el era o Chocolateiro. Tamén a tenda é coñecida popularmente como "o Chocolateiro" que, antes da aparición dos bazares chinos, era o único lugar onde se podían atopar as cousas máis extrañas ás horas onde todas as demais tendas estaban pechadas.
  Rafael Moar Lata (1905-1979) era un mozo procedente da Margarida (Buscás) cando lle comprou a casa a Rita Castro Bao, a tía avoa de Juanjo Liñares, e alí puxo unha taberna. Casou con María Viqueira Veiras (1910-1984), unha irmá de Juanito e da matriarca do "Bar Nogallás". Foron pais do moi coñecido empresario hostaleiro Antonio Moar Viqueira, quen en 1974 montou a famosa sala de festas "Órdenes 2000". Ricardo, na vellez sufriu unha enfermidade pola que o empezaron a chamar Tierra Tiembla.
  José Mª Méndez Ródríguez (1948-2017) era camareiro nunha parrillada na casa de Moar, motivo do seu alcume, o Parrillas ou Pepe de Parrillas.
  O matrimonio formado por Vicente Corral Rey e Ramona Pérez Expósito tiñan un bar no Recreo preto da farmacia. A el chamábano Vicente da Ponte o Culero, alcume que traspasou ao seu fillo Celestino (funcionario de correos), casado con Carmen Boquete Vilariño, filla de Boquete de Merelle.
  Carlos Regos Faya (1931-1993), fillo do gran carpinteiro Manuel Regos Caramelo e curmán de Ramón o Practicante, tiña o "Bar Avenida" en Alfonso Senra 89 (no que agora é o Banco Pastor) que contaba cunhas preciosas portas de madeira feitas polo seu pai. A pesar de ser un hostaleiro o seu carácter era bastante seco e pouco amigo de bromas, cousa que lle valeu para ser coñecido como o Búfalo.
  A José González Pardo (1941-1994), que viviu en Campeiras, comezaron a chamalo Pariente no Bar Xesteda porque efectivamente era familiar do propietario do bar (e da empresa de recreativos EGASA) José González Fuentes. 
  Ramón Ferreiro López (1892-1974) que tiña unha reloxería a carón do que hoxe é o Banco de Santander era coñecido como Ramón o Relojero, mentres que ao seu fillo Ramón Ferreiro Sánchez (1928-1978), tamén reloxeiro, chamábanlle Mitito. Por certo que este último era un personaxe peculiar que quería facer un avión con pezas de reloxos, proxecto no que o acompañaba o tamén peculiar Pedro do Serrador (1916-1977), ex-guerrilleiro que subía ao tellado da súa casa a tocar o saxofón.
  Antonio Remuiñán Couto, dos Remuiñán de Merelle e dos Couto de Reboredo, tivo unha tenda de motos ao lado do ultramarinos de Higinio que se chamou como o seu alcume, Cachito.
Fonte: Xorxe de Xan Ferreiro.                           Continúa en Vellos alcumes (6).