domingo, 31 de mayo de 2020

Castelao en Ordes

  Se na década dos 20 Ordes tivo visitantes tan ilustres como Miguel Primo de Rivera en 1924 ou os propios reis Alfonso XIII e Victoria Eugenia de Battenberg, a década dos 30 tamén nos traería outros visitantes importantes, entre eles Castelao, o símbolo do galeguismo.

  O domingo 4 de setembro de 1932 tivo lugar un mítin organizado polos agricultores asociados das parroquias ordenses de Ardemil, Barbeiros, Buscás, Leira, Lesta, Mercurín, Montaos, Ordes, Parada, Pereira e Poulo. A estes engadíanse os agricultores de Deixebre e Trasmonte en Oroso, os de Numide (aínda que mencionaban a Pontraga), Leobalde e Santaia de Gorgullos en Tordoia, os de Castelo e Trazo en Trazo e as Xuventudes agrarias da organización.
  O lugar foi o campo da feira (actuais parques municipais) ás 4 da tarde e, para que o ambiente festivo fose máis potente, houbo bandas de música e bombas de palenque para anunciar o comezo do mitin.

  Os oradores foron algúns dos máis destacados políticos cos que contaba o galeguismo.
  Comezaba o pontevedrés Valentín Paz Andrade, quen por certo só dous meses despois sería tiroteado por militantes anarquistas e salvaría a vida de milagre. Continuaban Francisco Fernández del Riego e o sadense Manuel Lugrís Freire.

  Veu despois o tamén sadense Ramón Suárez Picallo (deputado en Madrid como Castelao), un home que conectaba especialmente ben coa súa audiencia porque ao revés que a maioría dos seus compañeiros de orixe burguesa el fora labrador e mariñeiro na súa nenez e ex-emigrante en Arxentina. Era o líder da corrente máis esquerdista do partido.

  Pero o prato forte, a verdadeira atracción, era o último orador, un Castelao que tiña entón 46 anos e unha longa traxectoria desde os seus comezos no Partido Conservador ata converterse na referencia indiscutible do galeguismo.

  O xornal agrarista La Zarpa celebrou que "Esta reunión magna de nuestras nacientes colectividades, además de ser necesaria para dar fe de vida, lo es sobre todo para demostrar a nuestros perseguidores si los hay, que la fuerza social de los agricultores está dispuesta a no consentir atropellos de ninguna especie, puesto que al evitarlos contribuimos al resurgimiento de la Patria y la Región".

lunes, 25 de mayo de 2020

Nomes de Ordes

  Se queredes coñecer os 25 nomes de persoa máis habituais en calquera concello de Galicia podedes ver a páxina web do Instituto Galego de Estatística (IGE), onde aparece este mapa: Nomes en Galicia.
  Se prememos no concello de Ordes, o resultado será o seguinte:


   Ao igual que no resto da comarca, Manuel e María son os nomes máis comúns.
  Se ides á páxina Noome.net Busca o teu nome e escribides o voso nome, poderedes saber cantas persoas o comparten e algúns datos máis sobre el.

martes, 19 de mayo de 2020

Diccionario de Madoz

  Entre 1845 e 1850 foi publicada unha das obras imprescindibles para coñecer mellor a xeografía e historia de España no século XIX. É o "Diccionario geográfico-estadístico-histórico de España y sus posesiones de Ultramar", abreviadamente mellor coñecido como o "Diccionario de Madoz", polo seu autor Pascual Madoz. Segundo el mesmo dixo, dedicoulle case 16 anos e necesitou a axuda de máis de mil colaboradores. 
  Aquí tedes a continuación unha sección do tomo XII (publicado en 1849 pero con datos anteriores) onde se fala do partido xudicial de Ordes e tamén do concello de Ordes.
  
ÓRDENES
Partido judicial de entrada en la provincia, audiencia territorial y capitanía general de la Coruña, diócesis de Santiago. Comprende los ayuntamientos de Buján [Val do Dubra], Cerceda, Frades, Mesía, Órdenes, Oroso, Tordoya y Trazo que cuentan unas 5.500 CASAS distribuidas en más de 400 pobl. pequeñas de que constan las feligresías siguientes:


SITUACIÓN Y CLIMA. Colocado a la derecha del Tambre que le baña por el S. y cubierto por el O. con el monte del Castelo, al NO. la sierra de Montemayor, al N. Castromayor, y al E. los montes de la Tieira; su clima es benigno, aunque algo húmedo y por lo tanto algo propenso a dolores reumáticos.
TÉRMINO Y CONFINES. Limita por N. con los partidos de la Coruña y Betanzos; al E. con el de Arzúa; por S. los de Santiago y Negreira, y por O. con el mismo Negreira y el de Carballo. Los datos de población, riqueza, contribución, y otros pormenores estadísticos, así como la distancia que media entre las capitales de los ayuntamientos, y de estas a las del partido, provincia, audiencia, diócesis y capitanía general, es la que aparece en los siguientes cuadros.


RÍOS Y MONTAÑAS. De los montes que hemos indicado rodean a este partido bajan muchas aguas a enriquecer al Tambre: el río Maruzo procedente de Arbijoi y falda occidental del monte de la Tieira corre de NE. a SO, al paso que el llamado Samo lleva su curso desde las vertientes del alto de Santa Cristina; de la sierra de Montemayor tienen origen diversos arroyos que unidos en los puentes de Santalla y recogiendo otras aguas forman el río que pasa entre Leobilde y Trasmonte; finalmente por la parte occidental del partido corre el Dubra que con dirección casi de N. a S. fertiliza al valle de su nombre y desagua en el Tambre más abajo del puente de Portomouro.
TERRENO. Las ramificaciones de los montes de que se ha hecho mérito y algunas frondosas colinas constituyen un terreno desigual, en parte regado naturalmente por las abundantes aguas que a cada paso se encuentran, si bien no aprovechadas como pudiera en favor de la agricultura o de la industria fabril.
CAMINOS. La vereda real que desde la Coruña se dirige a Santiago y las distintas que vienen a enlazar con ella cruzan diversos puentes; pero así estos como aquellas en lo general están mal cuidados.
EL CORREO. Se recibe en la cartería de Órdenes, tres veces a la semana, de la estafeta de Santiago subalterna de la administración de Orense.
LAS PRODUCCIONES más comunes o casi únicas en este partido son: trigo, maíz, mijo, avena, patatas, varias legumbres, lino y algo de hortaliza y frutas. Cría ganado vacuno, lanar, caballar y de cerda; se encuentran perdices, liebres y alguna caza mayor, con especialidad jabalíes; también se pescan exquisitas truchas en los ríos de que hemos hablado.
LA INDUSTRIA agrícola y los molinos harineros ocupan a hombres y mujeres; algunas de estas se entretienen en el tejido de telas del país y en la elaboración de quesos y manteca.
EL COMERCIO, en la compra y cambio de sus ganados y la importación de vinos de la provincia de Orense, es el tráfico conocido en este país, si exceptuamos algunas insignificantes tiendas de abacería; hay también mercados y ferias mensuales como en los demás pueblos de Galicia; pero reducidas al beneficio del ganado, aperos de labranza y frutos del país, no concurren a ellos sino los vecinos de las feligresías inmediatas.
LOS PESOS Y MEDIDAS que usan se conocen con el nombre de gallegos y de las cuales hemos hablado con bastante extensión en el artículo de la provincia de la Coruña (véase).
INSTRUCCIÓN PÚBLICA. Este interesante ramo se halla en el estado más deplorable, pues si bien hay 30 escuelas, todas ellas carecen de dotación así como de maestro con título de suficiencia, según los datos oficiales que tenemos a la vista; de ellos resulta que el número de los concurrentes es de 622 que está en razón a la población de 1 a 33,66.
ESTADÍSTICA CRIMINAL. Los acusados en este partido judicial en el año de 1843 fueron 85, de los que resultaron absueltos de la instancia 9, libremente 22, penados presentes 53, contumaces 1, reincidentes en el mismo delito 1, con el intervalo de un año; de los procesados 58 contaban de 20 a 40 años, 26 de 40 en adelante; 77 eran hombres y 8 mujeres; 26 solteros y 58 casados; 20 sabían leer y escribir; 7 ejercían ciencias o artes liberales y 77 artes mecánicas; de un acusado se ignoraba la edad, el estado y el ejercicio y de 59 la instrucción.
  En el mismo periodo se cometieron 26 delitos de homicidio y de heridas con un arma de fuego prohibida, 2 armas blancas de uso lícito, 1 de ilícito, 9 instrumentos contundentes y 1 instrumento o medio no expresado.

ÓRDENES
Ayuntamiento en la provincia, audiencia territorial y capitanía general de la Coruña (8 leguas), diócesis de Santiago (31/2) y partido judicial de su nombre. SIT. al S. de la c. de la Coruña. CLIMA templado y sano en lo general. Se compone de las feligresías de Ardemil (San Pedro), Barbeiros (Sta. María), Beán (Sta. María), Buscás (San Pelayo), Faramilláns (Sta Eulalia), Leira (Sta. María), Lesta (San Andrés), Mercurín (San Clemente), Montaos (Sta. Cruz), Órdenes (Sta. María) capital, Parada (Santa Marina), Pereira (Sta. Eulalia), Poulo (San Julián) y Villamayor (Santiago), que cuentan unas 850 CASAS distribuidas en 411 ald. Hay 2 cárceles, una malísima en Órdenes y otra en Beán, perteneciente a la antigua jurisdicción de Folgoso. Reúne 4 escuelas, todas indotadas y a las que concurren unos 60 niños y 26 niñas. El término municipal confina por N. con el de Carral; al E. Mesía y Frades; por S. Oroso, y al O. Cerceda. el TERRENO es de mediana calidad, participa de monte y llano, bañándole diversos arroyos y riachuelos, que mas ó menos caudalosos bajan a desembocar en el Tambre. Los CAMINOS vecinales dan paso en varias direcciones, y los más enlazan con la vereda que desde Santiago se dirige a la Coruña; por esta misma vereda recibe el CORREO de la estafeta de Santiago los martes, jueves y sábados, y sale los lunes, miércoles y viernes. PRODUCCIÓN PRINCIPAL: cereales, legumbres, patatas y algunas hortalizas y frutas; cría ganado de todas especies, hay caza y pesca, y la principal o única INDUSTRIA es la agrícola y pecuaria -hay telares caseros, molinos harineros y elaboración de queso-. Celebra feria de ganado en la cap. los domingos terceros de cada mes. POBL:  820 vecinos, 3.900 almas. RIQUEZA PROD:  27.529.010 reales vn. IMP: 845.613. CONTR:  36.522. PRESUPUESTO MUNICIPAL: 3.500 y se cubre por el vecindario.

sábado, 16 de mayo de 2020

Familia del Río (Mesón de Deus)


  O apelido del Río é moi frecuente no concello de Ordes (máis de 400 portadores). Hai por tanto numerosas ramas familiares que non teñen relación próxima entre si.
  Unha das máis coñecidas foi a familia que rexentaba o Mesón de Deus, a pousada onde paraban as dilixencias que percorrían o que hoxe é a Nacional 550. Todos os terreos desa zona lles pertenceron, incluídos os da outra beira da estrada que lles compraría Pedro Pardo para construír alí a súa casa.
  No século XIX o propietario era Antonio del Río Noya que casou con Úrsula Martínez Liñares. O pai de Úrsula era de Marzoa e a nai de Arcai en Tordoia.
  Un dos fillos foi José del Río Martínez (1864-1940), casado con Brígida Alonso coa que tivo 3 fillos que se estableceron en Cuba. Foi capitán da Garda Civil da que se retirou en 1912 e morreu aos 76 anos no Mesón de Deus. Outro foi Antonio? que casou a finais do século XIX con Lucía Teodoro Rey (m.1949) e morreu novo. Tiveron 3 fillos varóns, dos cales dous foron peritos agrónomos, e dúas mulleres que foron mestras. Tamén algúns netos e netas continuaron con estas dúas profesións.


Antonio del Rio Rey Antonio do Mesón, quizais por ver desde neno as carrilanas, fíxose chofer da empresa "El Noroeste", cousa que lle custou un susto en 1921 cando un folguista lle disparou varios tiros. Casou con Carmen Rial Sánchez (1899-1979) e estableceuse na Sionlla onde morreu en decembro de 1960. O matrimonio tivo 7 fillos: Antonio, Mª Carmen, Ismael, Benjamín, Isabel, Mª Lucía e Jorge del Río Rial.
Lucía casou co prestixioso avogado compostelán Manuel Jacinto García Quintas (1930-1996) que morreu na autoestrada cando intentaba auxiliar a un condutor accidentado. O matrimonio tivo dúas fillas: Mª Isabel e Marisol.

Isolina del Rio Rey (1899-1978) estudou Maxisterio na Escola Normal da Coruña. Rematou a carreira en 1927 e traballou en numerosos lugares: Cumbraos (Mesía), Camariñas, Perbes... Casou con Genaro Hachero Quintero sen ter descendencia. Morreu en Ordes en 1978.

Pedro del Rio Rey Pedro do Mesón (1902-1975), perito agrónomo, foi o que quedou na casa familiar. Tivo unha relación sentimental cunha moza do Recreo da que naceron 3 fillos: Pedro Barrié, Fernando e Jesusa. Casou logo con Genoveva Mosquera Candal, dos Mosqueiras de Montaos, sendo xa os dous bastante maiores, matrimonio que non tivo descendencia. Pero criouse con eles na casa o seu sobriño Antonio del Río Rial (1922-1999), fillo do seu irmán Antonio, que tamén sería perito. Este casaría en maio de 1950 cunha veciña do lado da porta, Viruca de Pardo (1923-2015), filla do rico empresario de obra civil, Pedro Pardo. Serían os pais de Marco Antonio e Luis del Río Pardo.

Benjamín del Río Rey (1906-1974), tamén perito e concelleiro nos anos 60, fixo a súa casa uns 140 metros ao norte do Mesón en Merelle 6. Casou en outubro de 1938 (en San Bieito do Campo, nada menos) con Mª Josefa Mosquera Villaverde (1914-1995), da rica familia dos Mosqueiras de Vilaverde.
Con
ela tivo sete fillos: José Benjamín, Juan Manuel, Mª Isabel, Jaime, Pedro, Mª José e Rafael Del Rio Mosquera.
Tres deles faleceron bastante novos: Mª Isabel (que tamén foi mestra) morreu en 1993 aos 47 anos, Juan Manuel, emigrante no RU, morreu en Gloucester en 1997 aos 56 anos, e Rafael, o que vivía na casa paterna coa súa muller Teresa Fernández Fernández, morreu no ano 2015 aos 58 anos. José Benjamín (n.1939), o maior, que era canteiro emigrou ao Brasil a finais dos 50.

Amelia del Rio Rey (1909-1983), seguindo os pasos da súa irmá maior, tamén estudou Maxisterio -no seu caso en Santiago- onde concluíu a carreira en 1934. Foi mestra en varios lugares: Camelle, Leira, Andoio (Tordoia) en 1949 e Merelle. Casou en agosto de 1939 con Adolfo Garza Gutiérrez (brigada do Exército), con quen tivo dous fillos chamados María Amelia e Pedro Garza del Río. O matrimonio só durou 8 anos porque el morreu moi novo en 1947. Viviu ao lado da casa familiar, en Merelle 2.
María Garza casou en 1963 con Pedro Raña Dafonte (1935-1990) -voda oficiada polo irmán do noivo don César Raña, que era sacerdote aínda que logo colgaría os hábitos-. O matrimonio tivo 3 fillos: Pedro, Lucía e Adrián. Pedro Raña era un dos 8 fillos dos mestres de Deixebre Pedro Raña Couselo e Dolores Dafonte Fernández. Por certo que un dos irmáns de Pedro, Ángel (1926-2003), foi funcionario da sucursal ordense da caixa de Aforros de Santiago e a súa irmá máis nova, Mª Cruz, casou co mozo de Ordes José Gª Sánchez, irmán da profesora Encarnita.  
Pedro Garza del Río seguiu a carreira militar do pai, chegando a comandante, e casou con Mercedes Náñez -si, Náñez con "a"- coa que tivo tamén 3 fillos. Morreu en Vigo en 2014 aos 71 anos de idade.

martes, 12 de mayo de 2020

José Mª Riveira Pego

  José María Riveira naceu no Vicedo (Lugo) en 1922. De mozo emigrou xunto co seu pai á República Arxentina onde espertou o seu interese pola fotografía e onde iniciou a súa formación.
  Regresou a España para facer o servizo militar e xa non marchou. Aproveitando os seus coñecementos traballou como fotógrafo no Ferrol e Vilalba, pero finalmente acabou instalándose en Ordes en 1949. Viviu e traballou na casa do Ribacho no Recreo ata finais dos anos 70 en que se trasladou á Rúa da Fonte onde montou un laboratorio e unha tenda de fotografía.
  Casado con Francisca Román Martín (1928-2002), con ela tivo catro fillos: José Francisco, Víctor, Ana e Rosi.
  Durante os seus primeiros anos en Ordes José Mª e a súa muller traballaron sobre todo facendo ampliacións. Percorreu as aldeas da comarca primeiro en bicicleta e logo en moto recollendo fotos de carné para transformalas en retratos familiares, un labor artesanal que combinaba arte e técnica, pintura con fotografía. Pouco a pouco os clientes foron demandando novo material, así que tamén fixo fotos de estudio, fotos para carnés e retratos individuais para mandar a familiares que emigraran a América ou Europa.
  Tamén deixaba algunha cámara a mozos de Ordes (Manuel Caramelo Pena, Leandro del Río Naveira e David Faya Rodríguez) para que fixeran fotos polos arredores da Alameda os domingos e festivos.

  Naqueles anos 50 practicamente a única competencia que tiña en Ordes era "Foto Novío" (Mariano Novío Morillo e o seu fillo Carlos Novío Lousa), un estudio con sede en Betanzos pero que tamén tiñan un local nos Lagartos -e despois no "Bar Caribe" en Alfonso Senra- que se mantiveron en Ordes ata 1970.
  Xa nos 60, coa mellora da economía, Riveira comezou a centrarse no revelado dos carretes e nos actos sociais: vodas, bautizos e comuñóns e, nos primeiros tempos, funerais (aínda que hoxe poida parecer macabro).

  En 1970 marcha Novío de Ordes pero aparece na vila nova competencia en 1975 con Fernando Carvajal López (1936-2011), un xixonés que monta un estudio na Rúa República Arxentina ata que cerrou en 1992. Ese mesmo ano José Luis Cobas Domínguez puxo en marcha "Foto Órdenes" en Alfonso Senra, onde instalou a primeira máquina de revelado nunha hora e que foi a competencia máis dura.
  RIveira, non obstante, foi no século XX o máximo expoñente da fotografía ordense, o primeiro no que se pensa cando se fala de fotógrafos. As súas fotos son testemuña dunha época e un documento de gran valor para conservar a memoria do que foi Ordes.
  Faleceu aos 88 anos o 4 de outubro de 2010.
  Tres dos seus fillos seguiron a súa senda. José Francisco Cuqui traballou durante anos no local do Recreo ata que montou no ano 1987 "Foto Cuqui" na Rúa do Mercado. Doutra banda Rosi e o seu marido Ricardo Barca Transformaron en 1999 "Foto Riveira" en "Riveira Fotógrafos".
FONTE: "Ordes. Crónica fotográfica do século XX" (M. Pazos e D. Pereiro)

sábado, 9 de mayo de 2020

Sangue en Chaián

  Houbo un tempo, felizmente pasado, no que a celebración de festas en Galicia estaba inevitablemente acompañada das liortas. Normalmente os mozos de parroquias veciñas aproveitaban estes momentos de reunión festiva para dirimir as súas diferenzas a paus, coiteladas e mesmo tiros (o uso das pistolas era moi frecuente). Non faltaban tampouco os enfrontamentos e pelexas entre veciños que se levaban mal.

  Este foi o caso que se deu nunha festa o 28 de agosto de 1932 en Santa María de Chaián en Trazo. Nela cruzáronse Antonio Noya Andrade, un labrador casado de 24 anos, e José Pichel, tamén de 24 anos, que tiñan unha historia de resentimentos persoais.
  Foi o preludio da traxedia: José recriminoulle a Antonio que andaba difamándoo entre a veciñanza. A discusión agreouse rapidamente e derivou en pelexa na que José Pichel derrubou ao seu adversario con dous golpes na cabeza. Unha vez no chan, Antonio Noya continuou recibindo paus por parte dalgúns amigos de José. Cando se detivo a pelexa, Antonio estaba case morto.
  Aos poucos días faleceu mentres José era detido xunto a tres amigos: José Ramas, Manuel Ramas e Avelino Vázquez.

  O xuízo tivo lugar medio ano despois, en marzo de 1933. O fiscal foi José Mª Bejarano Ortiz, avogado experimentado neste labor, e o defensor Manuel Iglesias Corral, que daquela só tiña 32 anos e xa era alcalde da Coruña.
  Bejarano pedía para os catro acusados unha pena de 17 anos de cárcere e 20.000 pesetas de indemnización.
  Declararon máis de 40 persoas que estaban presentes na festa e que non fixeron cambiar de opinión ao fiscal. O defensor, en cambio, sostivo que José Pichel actuou en lexítima defensa e que os outros inculpados non interviran na pelexa.
  Como era habitual naqueles tempos o xurado comprou a tese do defensor e absolveu aos catro acusados que foron postos en liberdade.  

  Houbo outra causa no mesmo día que tamén procedía do xulgado de Ordes. Neste caso era un homicidio que se producira en Tordoia en abril de 1931.
  A liorta tivera lugar nunha taberna entre José Pombo Guiance e José Becerra que ía acompañado do seu fillo Antonio. Este último saltou en defensa do seu pai e foi o que saiu peor parado, perdendo a vida.
  O fiscal, neste caso Gustavo Varela Radío, pediu doce anos e un día de cárcere para José Pombo, mentres que o defensor, o prestixioso avogado Manuel Casás (que casualmente tamén fora alcalde da Coruña), solicitaba a absolución.
  Adiviñades o veredicto? En efecto: José Pombo foi absolto e liberado.
 
  Iso non ocorreu con Plácido Amor Iglesias que matou a José Álvarez Amor o 27 de xullo de 1932 nunha romaría celebrada no campo da feira de Cerceda.
  José Álvarez discutiu con Felisa Amor por molestarlle que bailase con outros e acabou dándolle unha patada. O irmán de Felisa, Plácido, discutiu con el e saíron a pelexar a un lugar máis apartado onde lle disparou 5 tiros, un dos cales atravesou o corazón de José e produciulle a morte instantánea.
  En marzo de 1933 tivo lugar o xuízo onde Plácido foi defendido por Manuel Iglesias Corral contra o fiscal Alonso Pérez Hickman e o acusador particular Manuel Casás. Outra vez o veredicto do xurado foi de inculpabilidade pero o fiscal obtivo unha revisión para un novo xuízo.
  Este tivo lugar catro meses despois, en xullo de 1933, e as cousas cambiaron bastante. Esta vez o xurado aceptou as teses do novo fiscal, José Mª Bejarano, e do acusador particular Manuel Casás. Así que Plácido Amor acabou condenado a 8 anos de prisión e a pagar unha indemnización de 10.000 pesetas á familia da vítima.

martes, 5 de mayo de 2020

Guia del viagero

  Francisco de Paula Mellado (1818-1876) foi un intelectual andaluz e impresor da primeira enciclopedia en español, a Enciclopedia moderna.
  Entre outros libros de divulgación editou en 1842 unha "Guia del viagero en España", onde podemos atopar unha somera descrición dos lugares da comarca que se atopan na estrada. Manteño o idioma e a grafía que empregou.

  Saliendo de Santiago, el primer pueblo que se encuentra es Sionlla, por cuyo centro pasa el camino. Tiene un puente de un solo arco sobre el rio del mismo nombre.
De Sionlla se va á
  SIQUEIRO, pueblo pequeño también, por donde pasa el camino, con un puente hermoso de tres arcos sobre el rio Tambre. Hay dos ventas ó paradores regulares, y la famosa fábrica de curtidos llamada de Ituarte. Celebra dos ferias mensuales, una el primer martes del mes, y otra el dia 16. En este punto, asi como en los demas lugares del camino hasta la Coruña, se encuentran pequeños jacos de alquiler, que por una insignificante retribucion conducen al viagero dos, tres ó mas leguas.
  SANTA CRUZ DE MONTAOS, es una aldeita que no mereceria mencionarse, si los ordinarios, galeras, diligencias, etc., no lo marcasen en sus itinerarios.
  ORDENES, pueblecito de poca importancia: es sin embargo juzgado de primera instancia de entrada. Entre Santa Cruz y Ordenes hay un puente llamado de Gindibon, sobre el rio del mismo nombre, y que no tiene sino un arco, y á la entrada de Ordenes hay otro puente tambien de un arco.
  LEIRA, lugarcito colocado á los dos lados del camino; es notable porque se cree generalmente que es el punto en donde se divide por mitad la distancia de Santiago á la Coruña, y porque alli está establecido el parador de la diligencia, en donde ademas hay un meson bastante bueno.
  HERBES, lugar de escasa importancia; pero que llama la atención por iguales motivos que Santa Cruz de Montaos, y porque ademas está situado en el hermosísimo valle de Barcia. Es sitio, eminentemente pintoresco, y en donde parece que la naturaleza quiso regalar encantadoras vistas. Hay una posada regular. Entre Leira y Herves hay un puente llamado de Abelleira y compuesto de un arco grande.
  CARRAL, pueblecito bastante grande y capital de ayuntamiento. Tiene un buen meson.
  PALABEA, lugar de pequeña importancia, sino tuviese un portazgo; á la derecha, yendo de Santiago entra el camino de Betanzos. Entre Carral y Palabea hay un puente de tres arcos sobre el rio Sigrás. Los medios de comunicacion entre Santiago y la Coruña son: una diligencia de ida y otra de vuelta todos los dias menos miércoles y domingos, y un carro mato que hace un viage de ida y otro de vuelta cada semana: sale de Santiago los sábados y de la Coruña los martes.

sábado, 2 de mayo de 2020

Parroquia de Vilamaior

  Vilamaior localízase ao nordeste do concello, lindando cos municipios de Abegondo, Mesía e Frades. Dentro do termo municipal linda coas parroquias de Ardemil, Buscás e Barbeiros.

  Segundo a páxina web do Concello, a súa superficie é de 10,79 km², o 6,9% do total municipal, algo por debaixo da media (é a sétima das 13 parroquias en extensión).
  Respecto á orografía, a maior parte do terreo supera os 350 metros de altura. Presenta un suave descenso de norte a sur. No norte están as cotas máis altas por enriba dos 410 metros na Chousa dos Campos, aínda que tamén no centro hai unha zona que supera os 400 metros. Loxicamente a zona de menos altura está no sur, á beira do río Samo, na Ponte do Peñasco que baixa algo dos 300 metros.
  Precisamente o Samo, que polo sueste fai as funcións de límite parroquial e municipal, é  o río máis importante da parroquia. O seu principal afluente, o río Traveso, xunto co rego de Adrán, regan a zona norte da Parroquia -o Traveso serve de límite municipal con Mesía ao longo de pouco máis de 1 Km-. A zona SO é cruzada polo río Buxán, outro afluente do Samo.
  A deshabitada zona centro norte da parroquia é o reino do arboredo con piñeiros e eucaliptos que se van mesturando coa matogueira segundo descendemos cara ao sur e cambia a unha zona de pastos no ámbito próximo aos núcleos de poboación.

  Aínda que é cruzada pola AP-9, a principal vía de comunicación parroquial é a estrada que vai dende o concello de Mesía ata a AC-524, na parroquia de Barbeiros, ramificándose a dereita e esquerda para dar servizo e comunicación ás diferentes aldeas. Na franxa que comprende entre 500 m ao norte e outros tantos ao sur ao longo desa vía concéntranse o 80 % dos núcleos da parroquia. O centro está deshabitado e no norte so hai 2 dos 25 núcleos totais (Adrán e Vilar), alto número aínda que algúns como Sanamís e Porpalla teñen apenas dous habitantes cada un.
  A poboación, que a principios do século XIX superaba os 420 habitantes, descendeu un 27 % e no ano 2021 era só de 305 almas (28 hab/km²). O núcleo máis importante é o Casal (39), seguido de Adrán (33).
 
LUGARES: Adrán, A Ameixeira, A Armada, O Campo do Sino, O Carballo, O Casal, A Casanova, O Castro, A Cesteña, As Corredoiras, O Coto, Fondo da Aldea, A Igrexa, A Maquía, As Marchás, Melante, Merlís, Patrocelos, A Pedreira, Porpalla, O Porto, O Roel, Sanamís, O Vilar.
 
  No núcleo da Igrexa está a fermosa  igrexa parroquial de Santiago co cemiterio e o campo da festa. Preto do Casal está o tradicional "Café Bar Pedro" e uns 150 m ao leste a pista descuberta onde se pode xogar ao tenis ou ao fútbol. Ademais da igrexa, Vilamaior conta con outros dous templos: a notable e antiga capela do Socorro e a moito máis moderna capela de San Pedro de Adrán.


  A parroquia estivo habitada desde a prehistoria como testemuñan o castro de Vilamaior preto do Castro e a Medorra de Adrán.
  No Antigo Réxime Vilamaior pertencía á xurisdición de Folgoso. Jerónimo del Hoyo nas "Memorias del Arzobispado de Santiago" de principios do século XVII informa que a parroquia tiña 50 veciños (uns 225 habitantes), sendo a 4ª máis poboada do concello, só superada por Ardemil, Buscás e Leira. No Catastro del Marqués de La Ensenada do século XVIII os habitantes declaran ser de señorío do Conde de Altamira a quen lle pagaban impostos. Nesa época contabilizábanse 68 veciños en 62 casas. Había varios artesáns e ningún "pobre de solemnidade". Producían coles "gallegas", trigo, centeo, millo miúdo, millo e liño. 

  No século XIX, en 1828, segundo o Diccionario Geográfico-Estadístico de Miñano, Vilamaior tiña 66 veciños con 306 habitantes. En 1850 (22 anos despois) o Diccionario de Madoz reducía os veciños a 50 e os habitantes a 250. Engadía que o clima era "benigno" e producía trigo, centeo, millo, nabos, patacas e algo de froita. Criaba gando vacún, cabalar e algúns porcos e cabras, e cazábanse lebres e perdices. A única industria eran dous muíños fariñeiros.

  A finais do século XIX, en 1896 fíxose a presa da Maquía derivando auga do Samo para alimentar outro muíño fariñeiro. O empresario foi Marcial Carrero, veciño de Verín (que supoño sería o médico Marcial Carrero Ulloa, habitual veraneante en Ordes). Anos despois tamén se instalaría un motor que daría electricidade ás parroquias da zona: Vilamaior, Olas, Buscás, Barbeiros, Abellá... A empresa tería o enxebre nome de "Electra Maruxa". 
  

  A principios do século XX Vilamaior sobrepasaba por pouco os 400 habitantes e tiña dous importantes comerciantes, un de cortiza, Domingo Vieites, e un tratante de gando, Francisco García. En 1908 o alcalde pedáneo era Manuel Sanjurjo Manteiga (n.1887) e o párroco Vicente Monteagudo Fernández. Precisamente en abril de 1922 Manuel Sanjurjo como presidente con Pedro Gómez Gaudeoso de secretario constituíron unha sociedade agraria na parroquia, posiblemente de inspiración socialista, porque Pedro, veciño da Ameixeira, sería posteriormente concelleiro do Partido Socialista no goberno municipal da Fronte Popular de Ordes. Tamén no ano 1922 os irmáns José e Manuel Bascoy Pereira prendéronlle lume ao palleiro do cura e rompéronlle varios cristais das ventás.
  Por esa época o mestre da parroquia era Lisardo Castro Amor (1896-1986), o pai do avogado Julio Castro Pol.
  En 1935 tivo lugar o crime no que a vítima foi o mozo de 23 anos Manuel Sanjurjo Rivas, morto a paus despois dunha romaría.
  A República viu un florecemento das tendencias de esqueda en Vilamaior pero o Alzamento rematou con todo iso e na represión subseguinte pereceron o ferreiro Manuel Sanjurjo Varela (torturado ata a morte) e Manuel Moar Cao. Ademais Juan Bascoy Pereira (1895-1988), veciño da parroquia que daquela era mestre de Mera (Ortigueira) salvouse de ser paseado ocultándose no monte e estivo suspendido de emprego e soldo ata 1958 e Manuel Sanjurjo Manteiga, o secretario da sociedade agraria, foi procesado polo delito de rebelión, aínda que en 1941 rematou de pagar integramente a multa que lle puxeron e accedeu libremente aos seus bens.

  Despois dos duros anos de posguerra Vilamaior perdeu poboación como toda a zona rural do concello.
  En 1967 A Dirección General de Energía autorizou a Ramón Sánchez Couto, propietario de "Electra Maruxa" a instalar unha liña de transporte de enerxía eléctrica de 4,5 Km desde Pardiñas (Fenosa) ata a central de Riveira en Vilamaior e dous centros de transformación, un na propia central de Riveira e outro no Peñasco.
  Nas dúas últimas décadas do século XX a parroquia foi un pequeno graneiro de votos para o PP, en parte debido á permanente presenza nas súas listas do propietario do "Bar Pedro" Pedro Ferreiro Martín.