Escritores de Ordes

  Non se pode dicir que as terras de Ordes teñan dado escritores famosos. O que máis se achegaría a esa condición sería Euloxio Rodríguez, que si é relativamente coñecido no ambiente cultural galego, pero non pola xente da rúa. Non obstante houbo e hai ao longo dos tres últimos séculos numerosos autores con obras publicadas. Velaquí unha pequena relación na que espero que non quedara ningún no tinteiro.

 

 

Florencio Pol Ramos España (1824-1902): o extravagante notario, patriarca da familia Pol, cheo de inquedanzas de todo tipo, foi o noso primeiro escritor coñecido. Publicou algúns folletos e dous libros sobre temas teosóficos. En 1892 "El secreto redentor" e en 1893 "Evidencia de la reencarnación".

Carlos Pol Caamaño (+-1862-?): fillo do anterior, herdou moitas das súas ideas progresistas e foi fundador da loxa másonica de Ordes. Xornalista e escritor con gusto polo teatro, a súa primeira obra foi "Edad de locos" en 1888.     

Manuel García Gerpe (1908-1949): avogado, dirixente de Izquierda Republicana e lider da Fronte Popular en Ordes, tivo que exiliarse en 1939. Escribiu moitos libros, o primeiro "Hipólito o un estudiante aprovechado" en 1925 era unha novela semi autobiográfica. Estando en Madrid escribiu "Política social" en 1934 e diversos folletos. Xa en Buenos Aires escribiu "Alambradas" sobre a súa experiencia en campos de concentración franceses, "De la República Española a la Unión Soviética", estudo comparativo sobre a lexislación destes países, e "La configuración constitucional de la postguerra a través del profesor Posada" en 1944.

 

Víctor González Faya (1920-1989): ademais de zapateiro, no seu tempo libre foi dramaturgo (e correspondente de prensa). Escribiu e representou varias pezas teatrais como "Un marido interino" en 1944, "El Tenorio resucita" ou "La pícara hija del molinero".

Manuel Astray Rivas (1924-1994): de distinguida famila, foi avogado e subdirector da oficina de Administración Pública. A súa paixón foi a literatura e tanto fixo colaboracións en xornais como poesía. O seu libro máis coñecido e vendido foi "Síndrome del 36" publicado por Edicións do Castro en 1992, unha memoria persoal da actividade guerrilleira na comarca de Ordes.

Manuel Rodríguez García (1924-1999): un dos coñecidos Estevos do Casal. Nado en Ordes pero residente en Santiago, foi pai do escritor Euloxio Rodríguez. Na súa vellez publicou "Historia viva" en 1998, un libro escrito en galego con pequenos relatos sobre personaxes e temas da súa infancia e mocidade ordense.

Jaime Concheiro del Río (n.1937): fillo de Jaime Concheiro e Sofía del Río (da farmacia) nado en Madrid, pero residente en Ordes na infancia e adolescencia. Avogado e rexistrador da propiedade, tamén colaborador en xornais, escribiu varios libros técnicos con títulos tan pouco atraentes como "Inmatriculación de fincas" ou "El Catastro y el impuesto sobre bienes inmuebles".

Luis Concheiro Carro (n.1940): curmán do anterior e 2º fillo do alcalde ordense Antonio Concheiro, é un importantísimo médico forense. Ten artigos en revistas e colaboracións en obras colectivas, pero tamén 3 libros, un dos cales é "De las relaciones entre la medicina y el derecho".

Euloxio Rodríguez Ruibal (n.1945): nado en Ordes, pero residente en Santiago desde neno. Fundamentalmente dramaturgo, tamén cultivou a narrativa. A súa primeira obra foi "Zardigot" de 1973 pero publicada en 1974 por Editorial Galaxia.

 

 

Victorino Cores Liste (n.1946): natural de Queis, Montaos, Victorino é coñecido maiormente por ter sido presidente do equipo de fútbol da parroquia e pola súa actividade política en diversos partidos. Pero tamén ten inquedanzas culturais, froito das cales son moitos poemas e algúns libros sobre temas locais como "Santa Cruz de Montaos, terra do bo fidalgo", "Ordes, na búsqueda das súas orixes" publicado no ano 2003 ou "Órdenes 1752. Según el catastro del Marqués de la Ensenada" do 2005.

Roberto González Amado (n.1947): nado en Ordes pero residente en Madrid. Físico de profesión, ten libros variados como "Física para juristas, economistas... y demás gente curiosa" de 1993, pero tamén novelas como "Azar y cenizas" ou "Los dioses que no podían serlo".

Pilar Astray Chacón: da familia Astray. Licenciada en Ciencias da Información e maxistrada, escribiu o libro de poemas "Un alfabeto para amarse" en 2018 e "Los extraños ojos de Marina Bao".

Manuel Pazos Gómez (n.1962): nado en Marzoa (Oroso), foi o creador da asociación Obradoiro da Historia. Ademais de multitude de pequenos trípticos didácticos, escribiu libros sobre temas comarcais como "Os camiños antigos do concello de Oroso" en 1996 ou "A guerra silenciada", pero tamén libros de relatos como "Despois da guerra" en 2003.

Fernando del Río Guillín (n.1968): doutor en Economía pola Universidade Carlos III de Madrid e profesor da USC, antigo militante reintegracionista, cantante e escritor nos seus ratos libres. Publicou numerosos artigos de Economía e dous libros de ficción: "Las edades de la vida", colección de relatos curtos, e "La casa de las muñecas rotas".

Alejandro Couto Lago (n.1968): nado en Montevideo pero residente en Ordes. Licenciado en Ciencias Económicas e Empresariais pola USC, adestrador de fútbol, comentarista deportivo... Tamén escribiu varios libros de temática deportiva e as novelas "Fieles a la reina" en 2013 e "Cartas a un amor sin memoria" en 2021.

José Jacobo Ríos Soneira (n.1970): residente na Coruña e comercial de AD Grupo Regueira, o que lle permitiu coñecer a fondo a Costa da Morte, publicou "El inmenso mar de los olvidados" en 2015 sobre a Armada Invencible e "De corazón galaico" en 2023.

 

Ramón Vilar Landeira (n.1973): nado en Rodís pero residente en Ordes. Xornalista, colaborador de La Voz de Galicia, ten varios libros, o primeiro dos cales foi "Os televisores estrábicos" publicado en 2014 por Edicións Xerais.

Elisabet Ríos Liste (n.1976): nada en Londres pero vivindo en Ordes desde a infancia, agora reside en Cambre. Fai desde contos infantís ata poesía pasando pola novela. A súa primeira obra foi "Nós escoitando o badalo de Marienplatz" editada por Espiral Maior Edicións no ano 2010.

Marisol Gándara Sánchez (n.1981): nada en Francia pero criada en Ordes, é licenciada en filoloxía inglesa pola USC. Escribe poesía e o seu primeiro libro foi "Ata o corazón da mazá" que levou o premio Pérez Parallé e foi publicado por Espiral Maior no ano 2013.

José Manuel Fernández Álvarez: Escribiu "Pendientes de un hilo: otras formas de vivir", publicado no ano 2016.

Daniel Gómez Mariño (n.1991): técnico superior en Informática e Redes, escribiu "Relatos de Manuel Mariño" publicado por Editorial Medulia no ano 2024. Son pequenas historias ou anécdotas que lle contaba o seu avó Manuel Mariño Uzal.

A imaxe viaxeira en Ordes

   Nos séculos XIX e XX a Igrexa empregou as misións de propaganda católica para loitar contra o crecente laicismo e volver cristianizar ao pobo. Dan fe diso as cruces que adornan os muros de moitas igrexas.

  Nos anos 40 e 50, co Réxime a favor, estes eventos relixiosos aínda se puxeron máis de moda e congregaban gran cantidade de fieis (e non tan fieis).

  Especialmente rechamantes foron as viaxes de efixies da Virxe de Fátima, entón un culto moi moderno (a aparición tivera lugar en 1917).

  En 1955 o párroco de Laracha e misioneiro diocesano don Camilo Fontenla* levou á Cova de Iria unha imaxe da Virxe de Fátima que estivo alí depositada e que foi bendicida polo prelado daquela diocese. Esta imaxe foi traída procesionalmente por mozos de Acción Católica a Galicia. O día 23 de febreiro de 1955 chegou a Pontevedra onde tivo unha enorme recepción. Seguiron Caldas de Reis o día 24 e Pontecesures o 25, para entrar en Santiago ese mesmo día, celebrándose varios actos na catedral. Logo, o domingo 27, iniciou o último tramo da viaxe con destino final na Coruña o 6 de marzo. No camiño pasou por Ordes onde o recibimento foi espectacular como podedes ver nestes literarios artigos aparecidos nos xornais La Voz de Galicia e El Ideal Gallego o martes 1 de marzo de 1955.

 

 

[...] Después seguimos a Órdenes, en donde habíamos de hacer noche. El pueblo todo nos esperaba en la carretera a un kilómetro de la iglesia. Nada más llegar pude comprobar que el gentío era inmenso, espectacular, inconcebible. Como en otros pueblos del trayecto, parecía imposible que Órdenes tuviese tantos habitantes. Pero lo que más sobrecogió nuestro ánimo fue un vibrar de lucecitas en la noche callada: era como una sinfonía inacabada de estrellas bajas, que jugueteaba en la noche a la altura de los corazones. Pensamos enseguida en la procesión de las velas de Fátima y no nos engañábamos, porque aquellas lucecitas eran las llamas de cientos de velas, que salían a rendir a Nuestra Señora el tributo de sus llamaradas de fe.

  Cuando entramos en la iglesia, mucha gente quedó fuera en el atrio. No tenía importancia porque una potente instalación de altavoces transmitía la hora santa desde el interior del templo. Poco a poco fuimos acomodando a todos, aprovechando todos los escondrijos de la iglesia. El capellán dirigía desde el púlpito, como un mariscal de campo, colocando a su ejército. Al fin comenzó la función nocturna; eran las nueve de la noche.

  Un alto para cenar a las once y a las doce todos a la iglesia nuevamente. Parecía que había aún más gente. Don Camilo había dicho: ni los cojos, ni los que tengan sueño pueden quedar en casa, solo los enfermos. Y yo creo que no quedaron ni los enfermos.

  Toda la noche estuvo afluyendo gente. La vela de las tres de la mañana suele ser la peor en estas vigilias. Yo conté más de doscientas personas, sin sumar las largas colas que se veían junto a los confesionarios de don Camilo y del señor cura párroco.

  Y para que nada faltase, no faltó ni el más supremo esfuerzo del capellán que a las cuatro de la mañana seguía aún confesando y que no desdobló las sábanas de su cama.

  Salimos a media mañana. Nuestro destino era Sarandones. [...]

 

[...] Nos habían dicho que el recibimiento en Órdenes sería menos entusiasta por la natural idiosincrasia de la villa. Se habían equivocado nuestros informadores, porque lo ocurrido en Órdenes tuvo mucho que recordar a lo que sucede en el propio Fátima dos veces al año, en el 13 de octubre y en el 13 de mayo. Porque aquel gentío inmenso, y aquellas luminarias -diminutas como estrellas que brillaban en la noche quieta y callada como un templo-, eran un prodigio más de los muchos que va obrando la Señora a su paso. Me pareció por un momento estar presenciando la procesión de las velas en Fátima. También Órdenes hacía su fiesta de las luminarias a la Señora, mientras ardían también millares de corazones en la fe por aquella bendita Madre de los Cielos. Eran las nueve cuando íbamos hacia la iglesia. En la hermosa noche templada calla el viento y los estandartes y las flores pasan sobre las cabezas siguiendo las andas de la Virgen. Miramos hacia atrás. Las luces aumentan. Parece que el cielo estrellado de una serena noche invernal se volcó sobre la villa. El momento es de gran fervor y el panorama con sus cientos de luces, aleteando como mariposas, es ideal; y mientras las llamas semejan una monstruosa sierpe con movibles escenas de luciérnagas, suben al cielo repetidos cánticos en sentida melodía. [...]

 

* Camilo Fontenla Danza ten unha interesante biografía: naceu en Iria Flavia. Estudou para sacerdote, foi díacono en 1933 e comezou de coadxutor en San Bartolomé de Pontevedra en decembro do mesmo ano. Presentouse voluntario como capelán castrense á fronte do Guadarrama onde tivo unha destacada intervención. Logo sería profesor de Relixión na Escola Normal de Pontevedra. En 1942 marchou ao mosteiro de Oseira para facerse monxe cisterciense. En 1946 foi coadxutor de San Xoán en Santiago, posteriormente sería párroco en Laracha e en decembro de 1957 trasladaríase (definitivamente) a Palmeira en Ribeira.

Cruceiro de Leira

 

  O cruceiro de Leira, totalmente feito de pedra, está situado na carballeira e campo da festa que hai fronte á igrexa de Santa María, a escasos metros da botilla -onde se facían as autopsias- e do muro do cemiterio.

  O primeiro que chama a atención é a súa escasa altura, arredor duns 3,80 metros, especialmente se temos en conta a contraditoria gran dimensión da súa plataforma (o escalón inferior ten 2,90 metros de lado e por tanto 8,4 metros cadrados de superficie).

  Unha segunda mirada máis atenta permítenos apreciar que a cor e o aspecto dos actuais varal e cruz son diferentes dos da base. Isto facíame supoñer que o cruceiro debera sufrir algún accidente nalgún momento da súa historia e que estes elementos non eran os orixinais. Informáronme que non houbo ningún accidente senón que foi roubado nos anos 80 ou 90, e efectivamente o varal e a cruz datan desa época.

  A plataforma é cuadrangular con catro graos e sobre ela vemos un pequeno pedestal troncopiramidal duns 12 centímetros de altura. Del arrinca un varal octogonal pero que empeza e remata cadrado. O varal mide aproximadamente 1,80 metros que, como temos dito, é unha altura pequena e non habitual.

 

  O capitel, cuadrangular e duns 30 centímetros de altura, inicia cun astrágalo tamén cuadrangular e liso e remata nun ábaco con lados curvados e vértices cortados. Está decorado con volutas e follas de figueira.

  A cruz, cuadrangular e duns 80 centímetros de altura, ten dúas figuras. Cara á igrexa un Cristo con tres cravos e cabeza inclinada á dereita, coroa de espiñas, mans abertas e pano de pureza anoado tamén á dereita. Vese o letreiro do INRI. Mirando ao oeste, sobre unha peaña dun anxo con ás, hai unha Piedade sostendo o corpo morto do seu fillo.

  Se queres ver máis fotos e a súa ubicación nun mapa preme en Cruceiro de Leira da excelente web Todos los cruceiros de Galicia.

 

O ano 1955

  En 1955 continuaba a Guerra Fría e Estados Unidos pasou o ano explotando bombas atómicas en Nevada. Tamén o RU, que contemplou a dimisión de Winston Churchill, anunciou plans para producir bombas de hidróxeno. Na URSS igualmente dimitiu o primeiro ministro, Georgi Malenkov, substituído por Nikolái Bulganin. En marzo Nikita Jrushchov foi nomeado secretario xeral do PCUS e en maio, como resposta á unión da RFA á OTAN, apareceu o Pacto de Varsovia. Arxentina, despois dun golpe de estado fracasado en xuño que causou máis de 300 mortos, viviu en setembro outro levantamento militar exitoso -a "Revolución liberadora"- que acabou co goberno de Perón, substituído polo militar Eduardo Leonardi. En Asia o xeneral Ngo Dinh Diem deu un golpe de estado apoiado pola CIA e proclamou a República de Vietnam do Sur en Saigón. Iniciarían así as primeiras hostilidades da Guerra de Vietnam.

.

 

  Outras novas foron o terrible accidente nas 24 horas de Le Mans que deixou máis de 80 mortos e o xesto de Rosa Parks en Montgomery (Alabama) de non ceder o seu asento a un home branco no autobús, fito na loita contra a segregación racial nos Estados Unidos.

  1955 foi un ano de impresionantes películas como "East of Eden" ou "Rififi" e de grandes baladas como "Only you" e "The great pretender" de The Platters ou "Unchained Melody", pero tamén da roqueira "See you later alligator" que levarían ao éxito Bill Haley & His Comets. Ah! e tamén apareceu o Libro Guinness!

 

  Para España 1955 supuxo o último paso do recoñecemento internacional do Réxime coa entrada na OCDE en xaneiro, a visita do secretario de Estado dos USA Foster Dulles en novembro e finalmente a entrada na ONU en decembro. Aparentemente había tranquilidade social pero o activismo estaba penetrando nas universidades. Tamén a economía melloraba, pero ao mesmo tempo subían os prezos e as condicións de vida seguían sendo duras. Unha pequena alegría foi lograr o campionato mundial de hockey sobre patíns, o único deporte no que destacabamos.

  1955 foi o ano no que sorprendeu "El Jarama" de Sánchez Ferlosio, unha novela de forte impacto no seu momento, aínda que agora estea esquecida. Foi o ano da gran película "Muerte de un ciclista" de Javier Bardem na que aparecía unha escena de protestas universitarias (como as que virían en 1956). Por suposto houbo máis películas de gran nivel como "Los peces rojos" e "Orgullo" e outras de maior éxito comercial como "Historias de la radio" ou "Recluta con niño". Tamén foi o ano de "Matilde, Perico y Periquín", un serial radiofónico costumista patrocinado por Cola-cao e onde aparecía a mítica canción promocional do negrito del África tropical.

 

  En Galicia Franco recompensaba os servizos ao Réxime do empresario Pedro Barrié de la Maza creando o condado de Fenosa. Nese ano Fenosa absorbeu á Sociedad General Gallega de Electricidad e inaugurou o encoro de Peares, inauguración protagonizada polo propio Franco, que repetiría co Hospital Xeral de Vigo. Tamén había actividade industrial no Ferrol coa empresa Bazán botando barcos de guerra como o Meteoro ou o Osado. Un pequeno fito cultural foi que en marzo na Facultade de Filosofía y Letras de Madrid creouse a cátedra Rosalía de Castro para o estudo da lingua, literatura e historia galegas.

 

  Ordes chegaba ese ano aos 11.800 habitantes de feito, dos que 2.100 vivían na vila. Foi un ano cheo de acontecementos. 

XANEIRO: Naceu a 1ª filla (Emilia) do matrimonio formado por Mª Luisa Liñarez Martiáñez (irmá do bailarín Juanjo) con Emilio del Río Sánchez, correspondente de La Voz en Ordes. O equipo do Ordes quedou en 2º posto na liga 54-55. Atropelados por un camión cando saían dun bar Manuel Noya Liaño de 27 anos e José Mosquera Liste de 17. Morreu en Beán Francisca Lata Pérez aos 87 anos.

FEBREIRO: Novo adestrador para o equipo de Ordes: Antonio Villar Chao. O domingo 20 no inicio doutro torneo Rexional Serie A o equipo de Ordes empatou 0-0 co de Viveiro (debutante na categoría) en Vista Alegre. Chegada da imaxe da Virxe de Fátima.

MARZO: A raíz do partido Órdenes - Eumesa, multado o noso equipo por ser agredido o árbitro fóra do terreo de xogo. Cruzada do Rosario do Padre Peyton en Ordes. Voda en Pontevedra do médico ordense Pedro Pardo Villaverde con Mª Jesús Pemán Couceiro.

Morreron Dorinda Reboredo del Río aos 31 anos en Leira, e Francisca Pazos Boquete aos 76 anos en Lesta. Na vila faleceu Manuela Mosquera Barreiro, nai de Fernanducho, aos 79 anos.

ABRIL: Solta de pombas mensaxeiras en Ordes por columbófilos vigueses. Morreu o 9 de abril Piedad Carnota Soto, presidenta da Congregación das Fillas de María, filla da mestra doña Juanita e sobriña de Vicente Carnota.

MAIO: Voda de Ramón Liñares Castro. Morreu o día 4 Cándido Mosquera Barreiro, párroco de Abellá, aos 73 anos e Francisco Bouzas García aos 77 anos en Ardemil. Numerosos anuncios en prensa do Bar Antón (o Túnel).

 

 

XUÑO: Detida a parella de ladróns ordenses Manuel Seoane García e Consuelo Rey N. Morreu en Buscás Andrea Castro (da familia Cancelada Calviño) aos 81 anos.

XULLO: Incendio de 5 toneladas de palla no Parrote, propiedade do ordense Juan Ríos García Rada. Antonio Villar Chao deixou o CD Órdenes para adestrar ao Juvenil da Coruña e sería substituído por Neira. Jesús Regos Candal (bailando con Jesusa Ríos Vidal?) obtivo o 2º premio nas festas do Apóstolo en Santiago. O día 7 morreu José García Boquete, patriarca dos Garcías do Casal.

AGOSTO: Visita do Gobernador Civil a Mesía para inaugurar a Casa do Concello (do arquitecto Reboredo). Visita do director xeral da Garda Civil Pablo Martín Alonso ao cuartel de Ordes. Pasou a Volta a Galicia por Ordes con porto puntuable no Mesón (que gañou José Molina) e meta voante en Ordes (que gañou Couceiro). Pedida de man de Mª Mercedes Mariño. Festas patronais coa Banda de Arca e a Orquesta X ademais de partido contra o Deportivo. Nas festas de Santa Margarida na Coruña o ordense Jesús Regos Candal obtivo dous premios, un bailando coa ordense Jesusa Ríos Vidal e outro coa coruñesa Maruja Ferreiro Lema.

SETEMBRO: Novo secretario do xulgado Jesús Cristín Castro (estaría ata 1971). Voda de Mercedes Mariño Iglesias con Ramón Ríos Silva. Unha liorta ao volver da feira da Adina deu con tres ordenses feridos no hospital. Morreu atropelada Encarnación Golán García.

OUTUBRO: Roubado -e recuperado intacto ao día seguinte- na Coruña o taxi Plymouth (valorado en 75.000 pesetas) de José Ferreiro Recouso do Ramecho. Homenaxe a Vicente Carnota polo centenario do seu nacemento. Morreu en Leira Domingo Brandariz Fuentes aos 66 anos.

NOVEMBRO: Visita pastoral do cardeal Quiroga á comarca de Ordes. Grave accidente de tráfico en Oroso cun ferido atendido e operado no Sanatorio Concheiro polo doutor Baltar. Morreron Antonio Iglesias Gómez en Ordes aos 40 anos e José Veiras Mosquera aos 75 anos en Poulo.

DECEMBRO: Naceu Nel Astray Mariño. Actuación da agrupación "Aturuxo" e do humorista José Pérez Rodríguez "Eumedre" no Salón Moderno. O equipo de Ordes derrotou en Vista Alegre ao Santiago por 5-1. Morreron Ramón Gestal Fraga aos 75 anos en Leira e Jesús Carballido Noya, patriarca dos Carballidos de Poulo, aos 73 anos en Poulo.

A familia Carballido (Piñeiro)

  Os Carballido son unha das máis antigas familias de Ordes. Xa a finais do século XVIII sabemos dun colono de Vilaverde chamado Domingo Carballido (1730-1809) que debía pagar 6 ferrados de trigo anuais ao conde de Altamira e outros 16 a D. Antonio Mª Osorio y España. Casou con Dominga Villaverde (1732-1795) -os Carballido e os Villaverde emparentarían varias veces máis- e foron pais de Gregorio Carballido Villaverde (1753-1809), que polo seu matrimonio con Josefa del Río García (?-1810) sería o proxenitor dos Carballido del Río. Antonio Carballido del Río (1788-1859) casou con Úrsula Liñares García Urcela (1788-1853), procedente de Santa Mª de Arcai, coa que tería polo menos 10 fillos: os Carballido Liñares.

  O máis notable sería Juan Ildefonso Carballido Liñares (1814-1879) sacerdote na parroquia de Castriz (Sta Comba), coengo da catedral de Lugo e finalmente da catedral de Santiago en cuxo claustro está soterrado. Ángela Agustina (1811-1892) casaría con Antonio Mosquera Bermúdez de Leira e deles descenden os Mosqueiras de Vilaverde. María (1823-?) casou con Jacobo Calvo de Pereira.

  Rosa Carballido Liñares (1828-1906) viviu co sacerdote porque non casou pero aínda así tivo dous fillos: José Mª Carballido Liñares (1854-1919) o boticario -en Vilaverde chamábanlle "buticario"- que abriu a farmacia de arriba, casou con Sofía Pol, e sería o sogro de Santiago del Río Seoane (patriarca da familia del Río), e Manuel Carballido Liñares (1865-1931), mestre en Vilasantar, Sésamo, Paderne... que casaría e morrería en Ourol (Lugo).

  Benita Carballido Liñares (1809-1848) casou con Pedro Villaverde del Río e sería a matriarca dos Villaverdes do Piñeiro.

  Os outros irmáns foron Francisco, Salvador, Agustina, Juana e (outra) María. Dalgún deles deben proceder os Carballidos do Piñeiro.

 

  A aldea orixinal do Piñeiro constaba de 3 casas: a de Gomes a carón do lavadoiro, e as de Carballido e Pedro Villaverde -familias emparentadas- ao outro lado do lavadoiro.

  O patriarca dos Carballidos foi Manuel Carballido Conde, casado con Josefa Franqueira Fernández (m.1936). Nesa casa tamén viviu un irmán de Manuel, Juan Carballido Conde (1872-1952) que chegou a loitar na guerra de Cuba e que morreu solteiro.

  O matrimonio formado por Manuel e Josefa tivo polo menos catro fillos: Jesusa, Andrés, Carmen e Ángela Carballido Franqueira.

Jesusa Carballido Franqueira (1905-1965) casou en 1934 co mozo procedente de Leira Ricardo Couto Boquete Ricardo do Monte (1910-1980) e viviron no Piñeiro. Só tiveron unha única filla, Dolores, casada con José Feijóo Álvarez que morreu moi novo aos 37 anos. Ricardo foi concelleiro e o principal responsable do nacemento do barrio do Piñeiro pois vendeu as propiedades da súa muller como soares.

Andrés Carballido Franqueira (1908-1982) foi o que quedou na casa familiar. Casou con Dolores del Río Pena (1916-1999) coa que tivo 4 fillos. Un, Manuel, morreu moi novo. Os outros tres foron Juan, que emigrou a Asturias, Carmen e Jesusa. Esta última casou con Andrés Amor (1937-2000) de Castrelos (Leira).

Carmen Carballido Franqueira (m.1974) casou con Juan Ferreiro del Río (m.1971), un dos moitos Xanferreiros. Tiveron 6 fillos: Elisa, Dolores, Carmen, Elena, Josefa e Antonio. Elisa casou con Florentino Amor, Carmen con Jesús Corbelle Chacho, Elena con José Martínez Martínez de Merelle, Josefa co Ramecho Terete e Antonio o barbeiro, herdeiro dunha das máis antigas casas da vila, con María Recouso, filla de Jesús Recouso Noya e de Jesusa Souto Ríos do Balado.

Ángela Carballido Franqueira (1911-1968) casou con Juan Fernández Rey o Capatás -era capataz de legoeiros- (1909-1998), dos Fernández das Casillas. Tiveron dúas fillas, Francisca e Jesusa.

Capela de San Xosé en Buscás

 No lugar da Bouciña, a quilómetro e medio ao norte da Rúa, achamos este pequeno templo preto da que foi a casa Reitoral onde vivían os sacerdotes da parroquia de Buscás.

  Esta capela, levantada no ano 1687, ten de particular que a súa fachada da ao noroeste e non ao oeste como é costume. Polo demais é bastante corrente: posúe planta rectangular cun corpo acaroado á ábsida, o que lle da unha forma en L bastante habitual noutros templos próximos como os de Ardemil, Buscás ou a Calle de Poulo. Os seus 5,40 metros de fachada e case 12 de lonxitude máis o engadido da sancristía fan que a súa superficie estea entre 75 e 80 metros cadrados.

  Está feita con muros de cachotería pero con pezas de cantería nos ocos. A cuberta é a dúas augas. O edificio foi restaurado a principios do século XXI cun encintado de morteiro coloreado en rosa, bonito pero que non se adecuaba nada á tipoloxía orixinal. Arredor de 2020 foi revocada e pintada de cor branca. Nese momento debeu ser retirada unha das dúas campás que había, pois na actualidade só ten unha.

   Na fachada, sobre a porta principal, destaca unha fornela na que se conserva unha figura de San Xosé de talla moi rústica. Remata o conxunto unha espadana de dous ocos feita de formigón. O interior está encalado e conserva os pavimentos de pedra.

Grazas a unha notas manuscritas* por Domingo Antonio Moar podemos saber algunhas curiosidades sobre a historia da capela.   Foi fundada exactamente o 29 de maio de 1686 por un tal Benito Tojo.   En 1721 recibiu a visita de don Luis de Salcedo, arcebispo de Santiago, sendo párroco don Rodrigo Lorenzo.   Mandatos: Podíase explicar a doutrina e os evanxeos nos días festivos, pero quedaba terminantemente prohibido dicir "misa de pobo" e dar a comuñón na capela de San Xosé baixo pena de excomuñon! Así mesmo quedaba prohibido aos seglares dar comidas nos días de actos ou enterros, e aos sacerdotes de asistir a elas igualmente baixo pena de excomuñón. Requiriuse ao abade de San Martiño a cuxo padroado pertencía a igrexa de Buscás, mandase reparar o campo principal da mesma, multando ao cura con 550 reais.   * Notas que me pasou Manuel Moar Manolito de Ramos.

 

  Para coñecer outros templos do concello preme en Igrexas e capelas de Ordes.

Polo Roteiro do Mercurín

   No xornal La Voz de Galicia aparecen habitualmente uns artigos de Cristóbal Ramírez onde descobre lugares naturais pouco coñecidos e interesantes para percorrer a pé ou en bicicleta. Hai varios deles dedicados á comarca de Ordes. Este foi publicado o 28 de outubro de 2023.

 

  La ruta que ha diseñado el concello de Ordes con el río Mercurín como arteria vital se merecería el sobresaliente si no fuese por la señalización. Porque el entorno es magnífico en ese itinerario que sobre mapa dibuja un ocho. Quienes tengan tiempo pueden hacerlo entero, y quienes no, con la primera parte les llegará, partiendo de los alrededores del centro sociocomunitario Isabel Zendal (nombre apropiadísimo y muy justo, para recordar a esa valiente mujer).

 

 

  Por ahí entra en un larguísimo túnel el Mercurín, al lado del primer molino rehabilitado, y la duda surge inevitable en si arrancar dejándolo a la derecha o a la izquierda. Cosas de cada uno, pero sin duda es mejor seguir el sentido oficialmente indicado: la primera opción.

  Esos primeros cientos de metros son urbanos. No porque haya casas, sino porque están diseñados como un paseo para los ciudadanos -por ambas riberas-, muy concurrido, bancos aquí, farolas allá, firme de tierra prensada ancho y encintado en madera. Metros en efecto para el paseo, ruta del colesterol para algunos, para airear a los niños para otros y que disfruten con las patos y ocas y con las aves metidas en una pajarera ¡y cabras!, mientras les espera un parque infantil y aparatos biosaludables para los mayores de la familia. Todo ello, muy grato y muy cuidado, al igual que los pequeños puentes que permiten pasar al otro lado.

 

  Las mesas y bancos que se encuentran más adelante ya ofrecen otra imagen, sobre todo sábados y domingos por la mañana: hay multitud de restos por el suelo que han dejado los pocos incívicos que por allí pululan aprovechando, quizás, la penumbra. Quienes viven en Ordes no se merecen eso. Llegando ahí se abre el paisaje, aparece ante los ojos un gran prado cerrado por una arboleda espesa y lo normal es tirar a la derecha hasta encontrar la cruz que indica que por ahí, no. Y es que procede ir por el casi invisible sendero que discurre en un nivel inferior por la izquierda de todo y que se aleja del río.

 

  Y ahí adiós a cualquier atisbo urbano y bienvenida a la naturaleza pura y dura. Adiós también a la tierra prensada y bienvenida a un sendero mucho más estrecho. Adiós a la ausencia de desniveles y bienvenida a una subida que va a ser muy larga: una corredoira preciosa que hay que conservar porque es patrimonio etnográfico en sí misma.

  Empiezan los problemas de señalización: en el siguiente cruce, a la derecha. Es cierto que aparecen tres señales de ruta de senderismo (pintura amarilla y blanca), pero tan alejadas que no se ven desde el cruce en sí. El excursionista, en cualquier caso, se introduce en un paraje impoluto, impresionante, magnífico, con una gran carballeira por la derecha y algún pino aquí y allá. En la parte alta, eucalipto y maíz.

  En el siguiente cruce, a la izquierda y al par de metros a la derecha. Ese es otro punto donde la señalización entra en la categoría de lo muy mejorable, porque o se sabe por dónde ir o la pérdida resulta como mínimo probable.

 

  Esa corredoira tiene ahora marcas del paso de los carros, de las pocas que van quedando por Galicia adelante, y conduce a un castro cuya entrada se distingue muy bien al igual que las murallas. Ahí, a la derecha, para ir por un camino ancho, llano con suave descenso inicial y con mucha pendiente luego, para rematar en un molino muy bien rehabilitado, el Muíño Novo Vilaverde.

 

  Desde ahí, si se deja la ruta oficial se cruza la corriente y se asciende. Una vez arriba, por la derecha se va a la aldea de Vilaverde, y sin desviarse se llega al sendero oficial de nuevo, para entrar en la zona de paseo. Si se escoge la izquierda continúa la aventura.

Cristóbal Ramírez

PARA NIÑOS: No para menores de diez años.

MASCOTAS: Numerosos perros sueltos, con sus dueños, los fines de semana.

MAPA RECOMENDADO: Instituto Geográfico Nacional. 70-I.