Coroación da Virxe Milagrosa

   Ademais da chegada da imaxe da Virxe de Fátima e a Cruzada do Rosario do padre Peyton, outra das conmemoracións relixiosas máis relevantes dos anos 50 foi a coroación da imaxe da Virxe dos Milagres. Vede aquí un artigo do 12 de maio de 1958 no xornal compostelán La Noche.

 

  El pasado domingo 20 de abril, con la coronación de la imagen de la Virgen Milagrosa, culminaron en esta villa los actos religiosos que se vinieron celebrando durante tres días y en los que tuvieron intervención destacada Ramón Cué y Sebastián Polo a cargo de los que estuvieron las amenas y edificantes conferencias que se desarrollaron en el Salón Cine Oriental, a causa de la numerosísima concurrencia.

  El domingo a las trece horas, el padre Ramón Cué ofreció un sentido recital poético marinero con bellísimas poesías acerca de las procesiones sevillanas demostrando dotes de rapsoda inigualable.

  Participaron en la fiesta religiosa los Coros de danzas y canto del Colegio de las Huérfanas de Santiago de Compostela.

 

  El acto sumo de la coronación de la imagen estuvo presidido por S.E.R. el cardenal arzobispo doctor Quiroga Palacios quien ofició en la ceremonia y acompañado del representante del Excmo. sr. gobernador civil de la provincia, don Francisco Serrano Castilla, delegado provincial de Información y Turismo y las autoridades locales presididas por el alcalde don Juan Liñares Castro, celebrándose anteriormente una magna procesión.

  Siendo padrinos de la ceremonia de la coronación el alcalde de esta villa don Juan Liñares Castro y su distinguida esposa doña Ángela Stolle Ramos.

  No se puede silenciar la extraordinaria labor de nuestro párroco don José Fernández Fuentes, pues con su diligencia, su actividad y su celo contribuyó en gran medida a la mayor gloria y realce de los actos marianos.

 También es digna de elogio la incansable actuación de las personas que constituyen la Asociación Religiosa de la Virgen Milagrosa en este pueblo, que no han escatimado gastos ni esfuerzos para que Órdenes viviese unos trascendentales días de espiritualidad y amor, especialmente la presidenta de la mentada asociación, la señorita Dolores Caramelo Pena.

Castro de Souto (Mercurín)

   A 450 metros  ao sur da igrexa parroquial atopamos o castro de Mercurín, o que unha vez máis demostra o continuísmo poboacional ao longo da nosa historia. Localízase concretamente a uns 80 metros ao suroeste das casas do lugar de Souto, polo que tamén é chamado castro de Souto.

 

 

  Destaca polos enormes desniveis que presenta cara ao oeste e cara ao sur. A croa circular chega nalgún punto aos 362 metros e ata o rego de Mercurín que pasa polo oeste ao seu carón hai uns 50 metros de descenso, mentres cara ao sur redúcense a algo máis de 20 metros. Polo contrario apenas hai desnivel cara ás casas de Souto.

  A croa está defendida no norte por un parapeto de 3,5 metros cara ao interior e 5 metros cara ao exterior. O sistema defensivo complétase cun foso que acompaña ao parapeto e despois bordea unha terraza polo norte.

  O castro supera os 6.000 m² de superficie, máis de 9 ferrados, aínda que é difícil precisar como sería orixinalmente porque está moi alterado pola estrada e as labores agrícolas

 

Parroquia de Marzoa

 

   O concello de Oroso ten unha forma similar á da letra U. Pois ben, a parroquia de Marzoa está no extremo nordés, na punta dereita dese imaxinario U. Esta situación tan peculiar fixo que sempre tivese unha maior relación coa vila de Ordes que coas ás veces lonxanas capitais municipais de Oroso. De feito a fronteira occidental coas parroquias ordenses (Barbeiros, Pereira e Beán) e a oriental coas de Frades (Galegos e Moar) son ambas as dúas máis extensas que a que ten polo sur coas parroquias orosás de Senra e Calvente.

  O río Samo atravesa de norte a sur o seu territorio de 6,2 km², orixinando un amplo val central que se vai elevando cara ao oeste e ao leste. O punto máis alto da parroquia está no Coto do Lobo con máis de 350 metros. Na zona leste o antigo castro que hai preto da igrexa pasa dos 345 metros. Os terreos máis baixos están nas ribeiras do Samo que no seu tramo máis meridional baixan de 275 metros.

  Os seus afluentes, o rego da Ponte Folgoso e o do Prado de Ramos bañan o occidente da parroquia, mentres o río Cabrón faino coa zona oriental e ademais serve de fronteira con Moar e Calvente.

  A estrada máis importante é a CP-3802, que vai de Ordes a Pontecarreira, pero os lugares habitados están ao sur dela nas dúas zonas altas (non por casualidade onde están os dous castros da parroquia). A paisaxe componse alí de praderías e leiras de millo, mentres preto do río e ao sur de Recouso hai grandes extensións de arboredo.

  A poboación é decrecente. No ano 2000 roldaba os 280 habitantes e desde entón baixou case un 40%. En 2023 eran 176 habitantes.

 

Lugares: A Armada, O Carballal, O Castro, O Covelo, A Cruz de Folgoso, A Grela, Ponte Marzoa (A Maquía) e Recouso.

 

 

  No Castro, capital municipal, podemos ver a igrexa de San Martiño. Esta conserva no seu interior unha escultura de pedra policromada de San Pedro que data do século XV. Ao seu carón está o cruceiro, erixido en 1875 e pagado por Emilio Somoza Rey, e o pazo da familia Sánchez Somoza. Na parte máis alta está o chamado castro de Marzoa. Preto do lugar de Recouso está o outro castro da parroquia, onde foi atopado en 1921 o espectacular tesouro de Recouso, formado por diversas figuras de ouro da cultura castrexa. Algo máis ao oeste está a medorra do Coto do Lobo. En Recouso tamén se conserva a Casa de Bastián (onde residiu unha congregación de xesuítas composteláns). Neste ámbito etnográfico tamén son interesantes a antiga maquía da Ponte Marzoa e o muíño da Grela.

 

  A parroquia estivo habitada desde a prehistoria como testemuñan os castros de Marzoa, o de Recouso e as medorras que nela se atopan.

  Na Idade Media debeu haber un poderoso propietario chamado Martius. Del viría *(villa) Martiola, que no ano 850 sería Marçola e remataría converténdose en Marzoa. No século XII na carta de doación da metade da Terra de Montaos que fixo o rei Alfonso VII á Igrexa compostelá en 1124 aparece citado "Mulas de Recouso". Non é extraño pois por Recouso pasaba o camiño medieval que ía de Sigüeiro ata Betanzos.

  No século XV naceu o personaxe máis importante da parroquia: Lope Gómez, notario, concelleiro e recadador de impostos reais na cidade de Santiago.

  No Antigo Réxime Marzoa pertencía á xurisdición de Folgoso. En 1607 Jerónimo del Hoyo nas "Memorias del Arzobispado de Santiago" informa que tiña 31 veciños (uns 140 habitantes), case os mesmos que Barbeiros (que tiña 34) e máis que Galegos. As colleitas eran para a Igrexa e para dous señores: Juan Rodríguez de Tasende e herdeiros de Pedro Suárez.

 No século XVIII, no Catastro del Marqués de La Ensenada do ano 1752 os habitantes das 45 casas que había declararon ser de señorío do Conde de Altamira a quen lle pagaban impostos. Cultivaban coles "gallegas", trigo, centeo, liño, fabas... e criaban vacas, bois, ovellas, cabras, porcos e ata abellas. Había 4 muíños: o da Grela, de Porto Piñeiro, de Recousiño e outro chamado muíño de Arriba.

  Neste século construíuse o pazo que en principio estivo vinculado á familia Suárez pero pasou despois a mans dos Sánchez Somoza.

  No século XIX, en 1836, nacen os concellos e Marzoa pasa a formar parte do de Oroso. En 1845, o Diccionario de Madoz baixaba o número de casas a 33 (166 habitantes -só algúns menos que na actualidade-). Engade que cultivaban centeo, millo, trigo, algunhas legumes e liño. Criaban gando vacún, lanar e cabalar. Cazaban perdices, lebres e xabarís e, por suposto, pescaban. Tamén informa de que había un par de boas fontes de auga e os catro muíños fariñeiros por toda industria.

  No século XX Marzoa progresou. En 1921 foi atopado o tesouro de Recouso. En 1930 era capital municipal, sendo o pazo a casa do Concello e tamén  a 2ª escola  xa que a primeira ubicárase na casa dos Naveiros, tamén no Castro.

  Marzoa sufriu no Alzamento menos ca outras parroquias e non tivo que lamentar mortes entre a súa veciñanza, aínda que si faleceu en 1938 en acción de guerra Jesús Castro Sánchez que só tiña 25 anos. Nos duros anos da posguerra perdeu a capitalidade en favor de Oroso e tamén foi perdendo poboación como todo o rural da comarca ordense.

  Arredor de 1960 chegaría don Diego Ríos Noya, un dos párrocos máis apreciados. Nos anos 80 comezou o asociacionismo veciñal e creáronse varias agrupacións con diversos fins.

  No ano 2007 Manuel Pazos Gómez, nativo da parroquia, publicou o libro "San Martiño de Marzoa. Imaxes para o recordo", principal fonte deste artigo.

Vodas en 1958

  En 1958 houbo dúas vodas que saíron na prensa.

  A primeira tivo lugar na igrexa parroquial de Santa Cruz de Montaos o 19 de marzo, día de San Xosé. Os noivos eran Juana Mosquera Veiras, nativa da parroquia, e Jesús Calvo Carnota Suso de Calvo, un dos irmáns propietarios da maior ferraxería de Ordes.

  O sacerdote foi un aínda novato don Isidro Marcos Álvarez quen pronunciou unhas "sentidas palabras".

  Os padriños foron a nai do noivo, Gumersinda Calvo, e o pai da noiva José Mosquera Candal. Asinaron como testemuñas por parte da noiva José Rico Candal, o perito Laureano Mosquera e os seus tíos, os funcionarios de Obras Públicas Juan e Ricardo Mosquera Candal. Por parte do noivo asinaron o comerciante Julián Marcos, o inspector veterinario Manuel Pedreira Vázquez e o perito agrícola Pedro del Río.

  Despois do xantar os noivos marcharon de lúa de mel a Santander, Bilbao, Donostia e outras localidades españolas. Á volta fixaron a súa residencia en Ordes.

  O matrimonio durou 26 anos pois Suso morreu en 1984 con só 57 anos nun accidente. Tiveron 7 fillos: Mª del Mar, Juan Jesús, Carlos, Ana, Carmen Mª, Lucía e Irene.

  

  A segunda voda tivo lugar en novembro na igrexa de Santa María. Jesusa Areoso Villaverde (vestida de negro) casou con Manuel García Varela. Jesusa era a 2ª filla de José Areoso Golán (1888-1961) do Balado e de María Villaverde Veiras (1892-1974), mentres Manuel era o 6º irmán dos Garcías do Casal, fillos de José García Boquete (1874-1955) e Manuela Varela Méndez (1882-1965).

  Foron os padriños o irmán maior da noiva, o capataz de legoeiros Jesús Areoso Villaverde (1927-2002),  e a irmá do noivo, María García Varela (1923-2012).

  Asinaron a acta como testemuñas José Jaspe Leira, Luis Nogueira, Enrique Babío Calleja, Julio Burgo Villanova, Manuel Amor Canosa, Francisco Domínguez, Jaime Losada Quiroga, Gonzalo Acuña Novás, Manuel Fernández Pena, Raúl Solleiro Mella, Adelino Gayoso Fernández, Manuel Bastante Macía e Alonso Vázquez Mouriño.

  Entre os asistentes había máis dun centenar de coruñeses, moitos deles industriais. Despois da cerimonia os noivos emprenderon a viaxe de lúa de mel por diversas poboacións españolas.

  Á volta instalaríanse na Coruña onde tiveron dous fillos: o actor Manuel José e Ismael. O matrimonio duraría 54 anos ata a morte de Manuel no ano 2012.

 

  Doutra banda en 1958 mourreu a mañá do día 8 de xullo aos 87 anos de idade Josefa Ferreiro Franqueira, viúva do importante comerciante Antonio Amado. O entrerro tivo lugar o mércores ás 11 da mañá e congregou a unha multitude de ordenses.

  Outro deceso notable foi o de Balbino del Valle González, o propietario da Casa Grande de Parada e de moitas máis terras na parroquia (a escola foi feita nun soar doado por el).

  Morreu o domingo 21 de decembro e o enterro tivo lugar ao día seguinte ás 12 da mañá na igrexa parroquial de Santa María de Sabadelle, no concello de Chantada. Dado que era un home moi rico e pai de José del Valle (ex-alcalde de Santiago e ex-gobernador da provincia de Lugo), os asistentes foron moitos e moi distinguidos, contándose entre eles o alcalde de Santiago Ángel Porto Anido.

  A Casa Grande sería herdada por Francisco del Valle, o sétimo dos seus 11 fillos. En xullo de 1959 sería inaugurada a escola de Parada onde loce unha placa na honra de Balbino del Valle.

Renda en 2021 e 2022

   No ano 2021 Oleiros continuaba sendo o concello coa maior renda en Galicia con ingresos brutos* anuais de 39.041 €, seguido por Bergondo -que pasou do 5º ao 2º posto- con 38.038. Viñan despois Nigrán, As Pontes e A Coruña. A comarca de Ordes movíase moi lonxe desas cifras con Oroso como o de maiores ingresos (23.872 €) e Tordoia o dos máis baixos (18.721 €).

 

  No 2022, o ano no que Rusia invadiu Ucraína, a renda media dos galegos escalou un 6,6 %, ata os 13.648 euros netos ao ano. Claro que cunha inflación disparada ao 8,4 % na media do exercicio, a subida dos ingresos non evitou unha perda xeneralizada de poder adquisitivo na comunidade.

  Segundo o Atlas de distribución de renda dos fogares, que publica o INE, seguía habendo profundas diferenzas na distribución da riqueza. Así a renda dos municipios máis ricos cuadriplicaba a dos máis pobres. En Galicia a brecha non era tan profunda porque os ingresos medios anuais dos veciños de Oleiros -o municipio máis rico (18.504 euros ao ano)- duplicaban aos do ourensán de Avión, destino de veraneo dalgunha das maiores fortunas do mundo, pero no que os veciños censado tiñan os ingresos máis baixos (8.317 euros anuais en media).

  Maiores eran as desigualdades cando se analizaban os datos por barrios, xa que aquí si que a renda media nos máis ricos multiplicaba por catro a dos máis pobres. No primeiro grupo destacaba o centro da Coruña, en concreto as contornas das prazas de Lugo e de Vigo, onde os ingresos netos medios dos seus veciños alcanzaban os 34.765 euros ao ano. Eran os dous únicos barrios de Galicia onde se superaban os 30.000 euros, que só se rozaban na zona da urbanización oleirense de Icaria (29.982 euros) e na zona litoral de Vigo, de Canido a cabo Estai (28.850 euros). Moi por detrás quedaban as zonas máis adiñeiradas de Ourense -onde só seis barrios da provincia pasaban dos 20.000 euros por veciño, coa zona da rúa do Paseo á cabeza, cunha media de 24.828 euros ao ano- e Lugo. Nesta última provincia, só a zona da Praza Maior e a Catedral, na zona amurallada, e o distrito do Seminario Maior, tamén na capital, superaban por pouca marxe esa barreira dos 20.000 euros netos ao ano por veciño.

  E cales eran os barrios máis pobres? Segundo o INE, o faroliño vermello atopábase na localidade pontevedresa da Lama, nunha zona onde os seus habitantes apenas ingresaban 7.870 euros netos en media ao ano, menos da cuarta parte que os veciños do centro da Coruña. Por provincias, as outras zonas menos adiñeiradas localizábanse en Boborás (8.138), Ribeira (8.524 euros) e Chantada (8.933).

  O por que das diferenzas explícábanse porque mentres os veciños das zonas ricas sumaban aos seus xa altos ingresos salariais outros conceptos (desde alugueiros a ganancias patrimoniais por venda de accións), nas zonas pobres eses ingresos adicionais á nómina ou a pensión eran mínimos.

 

 

  Como podedes ver no mapa a renda media neta na comarca non era moi alta. Oscilaba entre os máis de 14.400 euros da parroquia de Cerceda e os 11.900 da zona sur de Ordes (parroquias de Poulo, Pereira e Beán). De todos modos teño dúbidas de que estes datos -oficiais eso si- reflictan axeitadamente a realidade. Sorpréndeme especialmente que zonas case urbanas como Ordes ou Sigüeiro teñan menos renda que outras máis rurais, pero os datos son os que son e aquí quedan expostos.

* A diferenza entre as cifras dos dous anos, explícase por que en 2020 é renda media bruta e no 2021 renda media neta.

Da Pontraga a Gorgullos

   No xornal La Voz de Galicia aparecen habitualmente uns artigos de Cristóbal Ramírez onde descobre lugares naturais pouco coñecidos e interesantes para percorrer a pé ou en bicicleta. Hai varios deles dedicados ao concello de Ordes. Este foi publicado o 3 de agosto de 2024.

 

  La estación de Ordes-Pontraga, la vieja, la abandonada, es una joyita sin explotar. Tiene una buena arquitectura, rehabilitado con gusto su interior. El depósito de agua se convirtió en una obra de ingeniería, y sus inmediatos alrededores, entre la propia estación y el río Lengüelle, han sido transformados con mucha visión. Por haber hay incluso dos mini rocódromos para los más pequeños de la familia. El entorno está siendo muy aprovechado los fines de semana por grupos que van a comer al aire libre cuando el tiempo no lo impide.

 

  Y por ahí, entre el río y el edificio que es una copia de otro del País Vasco, discurría la vía del tren, hoy reconvertida en Vía Verde Compostela-Tambre-Lengüelle, en funcionamiento desde Oroso hasta Cerceda; las obras comenzarán pronto en el tramo que falta entre Santiago y Oroso.

  Es imposible andar solo hacia Cerceda por esa Vía Verde. La compañía está garantizada, y no porque vaya a haber ciclistas para aquí y ciclistas para allá, además de algún paseante, sino porque los trinos de los pájaros son constantes. Disminuyen en las pequeñas y escasas zonas donde la exuberante vegetación autóctona es sustituida por una plantación de eucaliptos, que a estos efectos son árboles muertos y, al decir de algunos y sin duda exagerando, mortales. Por ejemplo, justo al arrancar, a la izquierda, se extiende una de esas plantaciones, pero en metros lineales son pocos. No hacen compañía ni tampoco molestan visualmente más que un par de minutos. En realidad, la mitad de este itinerario puede decirse que es un túnel de árboles con una gran zona encharcada a la derecha casi todo el año; en primavera hasta recuerda a los manglares de otros países.

  ¿Pendientes? Imperceptibles en la primera mitad de la ruta, y un poco más acusadas en la segunda. Siempre se va a ir ascendiendo, pero ello no implica dificultad alguna. Más que notarlo las piernas lo van a notar los ojos, porque al mirar a la izquierda el excursionista comprobará que el Lengüelle queda más y más abajo.

 

  A poco de partir permanece en pie una señal ferroviaria, casi un vestigio arqueológico que procede conservar porque se refiere a tiempos pasados: 407-3. O sea, que Zamora (la línea es la Zamora-A Coruña) dista 407 kilómetros y 300 metros. Por otra parte, el río va describiendo curva tras curva, y en ocasiones está al lado del caminante o ciclista y en otras a uno o dos centenares de metros. En este último caso se distingue mejor su excelente bosque de ribera, un tesoro natural que también merece la pena conservar intacto. Todo ello hace que en algunos tramos no se oiga nada -trinos aparte- y en otros se perciba claramente la música que crea la corriente cuando va saltando y formando rápidos que la vegetación oculta a la vista.

  Ir poniendo un pie delante del otro, o dar pedales, no es incompatible con captar tres cosas. Una es la existencia de defensas de madera, perfectamente integradas en el entorno, en prevención de un resbalón o de acercarse demasiado el borde para contemplar la panorámica. Otra, la existencia de helechos de grandes cuando no enormes dimensiones; no en todo el recorrido, lo que obliga a ir atento. Y la tercera es el encajonamiento, porque, en efecto, en su día se rebajó el terreno a pico y pala, eliminando el desmonte en carros de bueyes, y ha quedado la caja del tren en un nivel muy inferior, de tal forma que los taludes laterales que parecen aprisionar al excursionista llegan a sobrepasar la docena de metros.

 

 

 Y al fin, el viejo apeadero de Gorgullos-Tordoia. Pero esa es ya otra historia.

Cristóbal Ramírez

Comienzo: 43º03'13"N    8º26'48"W

Duración: Hora y media andando.

La foto más personal: Entre los taludes.

Para tomar algo: Hay un café bar en Gorgullos-Tordoia. 

 

Se realizades este paseo en verán hai un atractivo máis. A confluencia dun gran curso de auga coa existencia de plantas como buddleias ou eupatorios fan que abunden as bolboretas. Eu vin multitude de exemplares de máis dunha ducia de especies, destacando gran cantidade de pavo real e nacaradas. Tamén numerosas podalirios e algunha xigantesca macaón.

Toponimia de Ardemil

Ardemil: a parroquia de San Pedro de Ardemil debe o seu nome a unha vila altomedieval propiedade dun tal Ardemirus. Este nome está composto polos elementos góticos hard ‘duro, severo’ e mêreis ‘famoso, célebre’, ou sexa “célebre pola súa dureza”. Esta *(villa) Ardemiri probablemente fose durante un tempo Ardemir, antes de chegar á forma definitiva de Ardemil, topónimo que, como outros rematados en –mil, deu pé a lendas populares que vían no número 1000 a súa razón de ser, como neste caso a lenda dos mil mouros queimados.

Achán: podería ser que o topónimo estivese dividido no pasado? quizais antes fose A Chan (do latín planu), sendo así que significaría ‘terreo liso’, pero isto é unha mera suposición sen probas que a avalen.

Adina: no Catastro de la Ensenada (1750) aparece escrito "feria de la Adigna". Será posible que no pasado o topónimo fose A Digna? Deste xeito sería un eloxio do lugar. E novamente é unha hipótese que lanzo a falta doutra mellor.

Axáns: probablemente veña dunha *(villa) Agilanis, propiedade dun tal Agila, nome dun rei visigodo que contén a partícula agi ‘espada’.

Barcula: posiblemente teña relación coas partículas *barc ou *barg que indicarían unha depresión ou valgada no terreo, neste caso non demasiado grande.

Brea: significa verea, palabra que procede do baixo latín vereda, que á súa vez ven do latino ou céltico veredus ‘cabalo de posta’. Antigamente a verea era unha vía principal pola que transitaban os veredi pero co tempo foi mudando de significado ata converterse nun ‘camiño estreito ou angosto’.

Cabeza de Lobo: o nome da capital parroquial podería aludir a algunha característica orográfica do terreo, pero parece máis probable que faga referencia á nobre casa dos Moscoso (cunha torre a un quilómetro escaso do lugar) que tiña como escudo heráldico a cabeza dun lobo chorreando sangue. Dado que en Bardaos (Tordoia) existe un Rabo de Lobo, resulta tentador entendelos como os dous extremos dos territorios dos Moscoso, pero novamente isto son só suposicións sen probas que as respalden.

Canedo: abundancial de cana, do latín canna, lugar con multitude de plantas gramíneas.

 

Carballeira: abundancial de carballo (palabra que provén da forma prerromana carva), bosque de carballos.

Carreira: procedente do latín *(via) carraria, e esta á súa vez de carru, designando así un camiño de carros.

Carrucheiros: posiblemente teña a mesma orixe, cun tono despectivo, aludindo a un camiño de "carruchos".

Castro: do latín castru, que era como os romanos chamaban a un campamento militar fortificado, e que rematou por substituír á palabra celtica brig.

Cruz: do latín cruce, co sentido de encrucillada de camiños.

Filgueira: aínda que na actualidade se lle chame Folgueira, Filgueira parécese máis á palabra latina filicaria, da mesma orixe que filictu ‘grupo de fieitos’.

Fraga: do latín fraga, terreo arborado e con espeso mato.

Froxil: debeu ser *(villa) Frogilde, pertencente a un terratenente chamado Frogildo, nome xermánico moi abundante na época e que resulta da unión dos elementos góticos frauja ‘señor’ (aplicado tamén a deus) e gild ‘imposto, contribución’.

Hedra: do latín hedera, nombre da coñecida planta rubideira.

Mámoas: nome debido á presenza deses monumentos prehistóricos. A palabra procede do latín mammula ‘teta pequena’ e esta á súa vez de mamma.

Mesón: topónimo controvertido que na opinión de Cabeza Quiles parece proceder de mesa ‘meseta’, pero outros estudosos como Dolores González defenden a teoría de mesón como pousada rexentada por un tal Benito da Fonte.  

Morgade: podería provir dunha *(villa) Mauricati, propiedade dun tal Mauregato. Non obstante o nome morgado ou mogardo segundo Leandro Carré Alvarellos é o conxunto de bens ou propiedades que non podían venderse e que á morte do posuidor pasaban a un só herdeiro. O topónimo pois designaría un lugar onde se asenta unha propiedade indivisible ligada á figura dos vinculeiros.

Moscoso: outro topónimo controvertido. O máis intuitivo é supoñer que a orixe sexa o insecto (en latín musca) e, de feito, hai unha lenda que a relaciona co apelido Mosquera. Pero doutra banda é difícil pensar en lugares onde haxa moscas permanentemente xa que en Galicia desaparecen nos moitos meses de frío. Outra hipótese máis probable é que aluda a un lugar cheo de musgo (muscus en latín).

Orellán: podería ser que aluda a algún accidente xeografico que tivese forma de orella (en latín auricula) ou a algún antigo personaxe que viviu alí con esta característica física moi acusada. Non obstante parece máis probable que proveña doutro propietario medieval. Sería unha *(villa) Aureliani,  é dicir ‘vila de Aureliano’. 

 

 

Pazo: do latín palatiu, casa nobre e señorial.

Piolla: terá relación co insecto (en latín peduculu) ou tal vez coa herba piolla?

Porta do Nó: o misterioso nó (nodus en latín). Quizais un lugar onde se cruzaban dous camiños?

Porto: do latín portu, aludindo a un paso estreito entre dúas zonas elevadas ou a un lugar de refuxio ou abrigo.

Raposeiras: lugar onde hai goridas de raposo (animal que en latín era rapu).

Reboira: probablemente proceda de repullu ‘carballo novo’, igual que outras palabras coma rebolo e reboleira.

Salgueira: abundancial de salgueiro, árbore cuxo nome procede do latín *salicariu.

Seixo: nome que procede do latín saxu ‘pedra’. Lugar moi abondoso en pedras.

Tirás: nin idea. Podería estar relacionado coas partículas prerromanas *tara ou *tor que aluden normalmente a sitios altos e rochosos (o que non é aquí o caso) ou quizais co numeral tres-tria?

Xenarde: a etimoloxía popular fala dun gran incendio. “Arden mil montes, arde-mil!”, berraban os veciños desesperados, ata que nun pequeno outeiro, o Cotón de Xanarde (451m), comezou a amainar o lume e unha veciña deu a boa nova: “Xa non arde, xa n’arde!”. A fría etimoloxía cientifica supón en cambio unha vila medieval, *(villa) Janardi, propiedade dun tal Janardos. Este antropónimo, documentado na Galicia do século IX, está formado polo elemento gótico hard ‘duro, forte’ e tal vez no primeiro lugar a palabra *gais– ‘lanza’, así que significaría "Lanza forte".