miércoles, 9 de julio de 2025

Bares, que lugares!

  No ano 2009 un estudo feito por La Caixa informou que en Santiago había 1.192 bares, cafeterías e restaurantes. Desde 2004 aumentara o número nun 6,3%. Comparaba ese número co de oficinas bancarias que era de 110. Así que dando un paseo por Compostela atopábanse 10 bares por cada sucursal bancaria.
  Ese número supoñía que había un establecemento hostaleiro por cada 79 veciños. Así Santiago era a cidade galega con máis locais per cápita por diante de Lugo (101), A Coruña e Ferrol (102) e Pontevedra (103).
  Pero aínda Santiago palidecía fronte a un concello que tiña ao lado. Si... adivinástelo. ORDES era ese lugar. Grazas aos moitos anos de "movida" (que estaban a piques de rematar) chegaba a esta alucinante cifra: un establecemento por cada 63 habitantes, o que o colocaba non só no primeiro lugar de Galicia senón tamén de España.
 

  Ao longo da historia da vila houbo unha morea de tascas, tabernas e bares que xa desapareceron. Aquí unha mínima mostra desde os anos 50 na que non están os pubs da movida nin locais modernos porque é practicamente imposible recordalos todos.
 
Na curva do Cano estaba o Estremeño. A Chabola foi un restaurante especializado en paellas antes da súa triste decadencia. En Merelle estaban o bar Zamora, os Blancos e o Mercurín.
No norte de Alfonso Senra a Parrillada Ramiro cambiou varias veces de mans e segue funcionando como kebab. En fronte, onde hoxe hai unha froitería, estaba o Bodegón Queimada, que atendía Blanca Nieves Quindimil, a muller de José Mª Fuentes.
No edificio de 10 pisos estaba a Cervecería Couto, que nos anos 90 deu nome a un equipo de fútbol sala. Detrás a Mina, local que pasou por varias mans.
Na rúa Rosalía preto da esquina con Alfonso Senra estivo a Raxaría Albariña. Onde está Froiz houbo un bar que durou pouco tempo, o Jaypi. Algo máis abaixo un dos bares históricos de Ordes, o Avenida de Carlos Regos, que foi o primeiro con televisión e con moitos parroquianos embobados mirando para ela.
Alfonso Senra 96 era a dirección do Casino no que había bar (tamén estivo un tempo na Mina). Na esquina destacaba a Parrillada Moar, que Antonio Moar herdou do seu pai Rafael. Logo o Bar Fraga que estaba no calexón de Correos (hoxe Rúa Reconciliación).
No centro da vila, fronte á Alameda estaba a Cafetería 7 mares (e churrería El Pirata), o Juanito, que foi o primeiro con televisión en cor, e o histórico Bar Liñares que tiña un espectacular anuncio de Pedro Domecq feito con mosaicos na fachada. No mesmo lugar (A. Senra 129) durou moitos anos o 1X2, o "bar das quinielas".
Na esquina sueste do cruce estaba o bar Guillín e pouco despois o Mira. No camiño a Vilar o célebre Sementes, famoso polas súas tapas de pementos, o Bar Antón e o antigo Mini-Bar de Andrés da Garabanxa. Onde agora está a farmacia había unha das máis vellas construcións da vila (1857), chamada Casa Enrique, polo seu dono Enrique Nouche (1915-1983).
Onde hoxe está o Banco de Sabadell houbo o Bar Caribe, propiedade dun dos irmáns Soneira. En Alfonso Senra 116 o Bar Azul foi moi exitoso, ata que os dous irmáns Louzao que o levaban separaron os seus camiños. Antes e no mesmo lugar houbo outro chamado La Arzuana, que era de Luisa do Albardeiro, e que se trasladaría a onde logo estivo o Bar Antón. Na zona do Matadoiro existiron o Pub Kilé e o Matadeiro (que tivo varios nomes) ao longo da súa historia. No sótano da "Casa das Medias" había unha taberna tracional, o Burato, con bocois de viño postos de pé onde se pousaban as cuncas. Ao lado de Deportes Capitán estivo a Jamonería Órdenes.
 

No Piñeiro había unha taberna de Carmen de Carballido. Fronte ao Bar da Esquina, xa na rúa de Galicia tivo un bar o maior dos irmáns Cancelada, Manuel Cancelada (1918-2001), que tamén era tratante de madeira. Na rúa nova estiveron o Bestilleiro, o mítico Corzo e o primeiro pub na historia da vila: Arcos.
No Barrio do Paraíso, ademais da cafetería de Manolo no instituto, estaban o bar de Adelina "A Paloma", o de Marina, Bar Susa e algunha hamburguesería para saciar os estómagos adolescentes.
Nos alto dos Lagartos antigamente había varios establecementos que mesturaban ultramarinos, taberna ou casa de comidas. Eran a de Emilio de Pérez no cruce con Rosalía, a de Carmiña de Veiras na última casa antes do Paraíso, a de José Mirás e logo da súa filla casada cun Cancelada fronte á panadería de Vitorio e a de José Ferreiro Moar (1903-1981) que estaba casado con Sara Nouche, unha irmá de Enrique. Na de Mirás estivo posteriormente o Bar Regueiro. Na esquina Primitivo Viqueira Lagares (1924-2003) foi propietario do Bar Abellá. Outros locais foron o Caseto, Zipi e Zape, e o Veleiro que tamén era dos de Ferreiro. 
Máis abaixo estaba o Bar Patiño (tamén casa de comidas). Na esquina coa rúa Nova había o Bar Eirín. Algo máis abaixo un dos bares e restaurantes máis antigos da vila, o de Mariño. Posteriormente tería unha 2ª vida como croissantería Antoxos. Tamén nos 60 houbo un Bar Órdenes que rexentaba Jesús Villaverde Botana (1932-2018). Na outra man o mítico Xesteda (agora casa de apostas) que fundou o empresario José González e que pasou por múltiples mans.
 
No que agora son os parques municipais houbo antigamente unha taberna que rexentou un tal Cándido. Cos anos no mesmo lugar habería bares ou pubs con distintas denominacións. Nos soportais ao lado da de Álvarez estaba a de Nieves. Na parte baixa tocando co Recreo no que era a casa da Ribacha estivo o Bar Regos, primeiro de Cándido Regos Rodríguez e logo do seu irmán Manuel, pai do alcalde. No actual campo da feira o primeiro local foi do municipal Cachorro. Outro dos primeiros foi o bar Felisa.
No Recreo, outra das rúas máis vellas de Ordes, pasaba o mesmo que nos Lagartos. Houbo moitas fondas, tabernas e lugares míticos como a casa de comidas de Mari Pepa de Mirás ou o bar/salón de Encarnación Meijide de Prado. Outros que podemos citar son o Sótano, que estaba na casa de Carril, o bodegón Orensano de Carlos González Rodríguez (1923-2011), o bar de Pablo ou o bar de Vicente Corral o Culero. Máis modernos no tempo foron o Bar Puente de Manuel Liste García e Carmen Varela Caamaño (onde hoxe Tino vende maquinaría agrícola), o Bar Lesta e o Bar Cendal.
Na parte alta do Recreo estiveron a taberna de Pepe de Carril, o bar de Alfredo, o Vista Alegre, o Bar Golán e o último xa en pleno Balado, Clave de Sol, famoso por aqueles recordados polos asados e algunha outra característica menos apreciada polo público xeral.

lunes, 7 de julio de 2025

Novas de 1961

   No ano 1961 hubo moitas novas interesantes en Ordes.
 
 
En marzo tivo lugar unha reunión do gremio fiscal para tratar dos novos impostos de consumos de luxo, viños e alcol, e nomear novos representantes. A xuntanza, celebrada na casa consistorial, foi presidida polos representantes saíntes, o secretario do concello Ángel Concheiro e os funcionarios Laureano Iglesias e Ignacio Castro. Votaron 62 persoas, sendo elixidos Manuel Mariño, Julio Liñares, Mariano Amado, Ismael Calvo, Juan Viqueira, Andrés Ramos e Manuel Liste.
  O día 18 de abril as mulleres de Mercurín atacaron a unha brigada de axentes forestais no monte Inxerio.
  A electrificación do rural era un proceso imparable na década dos 60. O día 29 de abril o gobernador civil Evaristo Martín Freire inaugurou un transformador de FENOSA que tiña unha potencia de 50 Kwh nesta ocasión na parroquia de Poulo.
 
  Foi recibido na vila polas autoridades de Ordes. Logo a comitiva dirixiuse á parroquia veciña onde o esperaban moitos veciños, o delegado comarcal de Sindicatos, o xefe da Irmandade de labradores de Poulo, o secretario do concello, o delegado de FENOSA para a zona de Santiago, a comisión parroquial para a electrificación e o párroco don José Barreiro que procedería á bendición do transformador. Despois dun breve discurso do gobernador, moi aplaudido, houbo un refrixerio no local da escola parroquial.
  En xuño tivo lugar a inauguración do campo de fútbol do Rayo FC.
 
En agosto foi o tempo das festas patronais, que segundo opinión xeral resultaron excelentes. Como de costume foron amenizadas pola Banda de Arca e dúas orquestras, Florida de Pontevedra e Orquesta Radio da Coruña. Ademais o 15, día grande, houbo fútbol internacional! O Órdenes enfrontouse ao Vila Real de Portugal en partido que rematou perdendo 2-3. Máis modesto foi o partido celebrado o 16, San Roque, onde o Rayo derrotou por 5-3 ao Santirso FC (da primeira División das Mariñas). Houbo tamén un prestixioso visitante: o xastre Manolo Sousa, fillo do tamén xastre Manuel Sousa Hermida, que volveu brevemente á vila despois de 15 anos de ausencia.
 
  En setembro a nova máis destacada foi a voda de Pilar Coello e Antonio Concheiro Carro.
  En novembro a electrificación do concello deu un novo paso, neste caso na parroquia de Lesta. A comisión de veciños solicitaba instalar un ramal de liña a 10.000 voltios de 3,5 km de lonxitude que partiría dun centro de transformación propiedade da empresa de Jesús Romero Calvo e un centro de transformación situado en Lesta para servir aos lugares da Cruz, Abeneiros, Altiboia, Pazo, Pereiriñas, Camiño, Agromaior, Xermiñas, Agrela, Couto e estrada. O orzamento ascendía a 157.000 pesetas.
  Ese ano tamén avanzaba a concentración parcelaria na comarca, especialmente en Tordoia. En Ordes realizaron a solicitude para os traballos preliminares as parroquias de Beán, Montaos, Parada, Pereira e Poulo.

jueves, 3 de julio de 2025

A familia Fernández (Pichos)

  O patriarca desta familia foi José Fernández o Picho de Merelle. Este alcume herdouno da súa nai, a Picha de Mercurín. Aos seis anos comezou a traballar de criado para o Cego de Ghosende e con el viviu historias que ben poderían figurar no "Lazarillo de Tormes". Finalmente despois de moitas pillerías o cego despediuno e José aprendeu o oficio de xastre. Comprou unha maquina de coser de man e ía traballar polas casas. Segundo conta Manuel Rodríguez en "Historia viva" tiña sona de bo xastre e de pillabán.
  Un día foi contratado na casa de Mendes do Campomaior para facerlle un xustillo á súa filla Pepucha, que era moi guapa. Podedes crelo ou non pero cóntase que ela peneirou a borralla coa peneira do revés por enriba da súa cabeza, o que era un feitizo de amor comprobado. O caso é que esta vez polo menos funcionou: José e Pepucha fixéronse mozos e acabarían por casar. Viviviron na aldea, pero cando os fillos xa eran mozos arrendaron unha casiña no Recreo.
  Tiveron polo menos sete fillos: Cándido, María, Manuel, Concha, Asunción, Luis e Consuelo. Unha carácteristica física común a moitos deles foi o seu rechamante pelo branco. Cándido e Luis de novos formaron parte da Banda de Música.
 
Cándido Fernández Castro (1906-1978) tivo amores con Babila Ferreiro, froito dos cales foi o meu pai Juan Ferreiro Juan de Babila, pero casaría con María Rey Iglesias (1916-1994), coa que tería 3 fillos: Cándido, José e Sabino Fernández Rey.
Cándido Camel foi xastre. Na súa xuventude tocou na orquestra Cantábrica.
José, tamén xastre, casou con Adolfina Abruñeiras Naveira do Verdeal (Buscás) [Non confundir con outra Adolfina Abruñeiras Naveira tamén de Buscás xa falecida].
Sabino casou con María José López.
 
María Férnandez Castro casou con Antonio Regos Regos, irmán dos coñecidos ferreiros do Balado e do Recreo. Ambos os dous morreron bastante novos, despois de ter catro fillos, Cándido, Horacio, Luisa e María, que se criaron medio separados.
Cándido Regos Fernández Ducho (1931-2011) era un gran debuxante e pintor (facía os carteis de propaganda para o "Oriental Cinema" xunto con Pablo Blanco). Aprendeu o oficio de xastre co seu tío Cándido, logo estivo na farmacia de abaixo e rematou traballando na fábrica de Viriato. Casou con Amalia Martínez, que se criou coa familia dos de Daniel. Con ela tivo tres fillos, José Antonio, Dolores Lechas e Rafael Rafita que de mozo tamén traballou na farmacia como o seu pai.
Horacio Regos Fernández (1932-2024) criouse no Balado, na casa do seu avó paterno, aprendeu o oficio de zapateiro e emigrou ao Barbanza. Abriu unha zapatería en Palmeira no ano 1960 e en 1994 outra en Ribeira e logo aínda unha terceira, pero os comezos foron difíciles e estivo 16 anos facendo tamén venda ambulante. Do seu matrimonio con Mª Lourdes Fariña Casas, unha moza da parroquia de Montaos, tivo sete fillos.
Luisa Regos Fernández casou con Manuel del Río Calviño Nené co que tivo unha única filla, Mª Luisa Güita.
Mª Balbina Regos Fernández (1939-2020) casou con Leandro del Río Naveira (1936-2002), coñecido propietario dunha droguería case no centro da vila e fillo do dirixente socialista Manuel del Río Mandayo. Con el tivo 5 fillos: Leandro (que tamén levou a droguería), a coñecida profesora Pilar, Jorge, María e Manuel del Río Regos.
 
Manuel Fernández Castro (1910-1990) casou con José Liste Areoso (1911-2006) da familia de Gholan coa que viviu no alto do Recreo. O matrimonio tivo 4 fillos.
José Fernández Liste Pepe de Gholán (1935-2001) casou con Remedios Bello Varela, coa que tivo tres fillos: Rosario, profesora de instituto moi coñecida polo seu labor político dentro do BNG, José e Isabel Fernández Bello, tamén dedicada á docencia.
Os outros 3 fillos son Estrella, María e Manuel Fernández Liste.
 
Concepción Fernández Castro
(1912-2006) viviu na Fonte Estrei e non casou.
Asunción  Fernández Castro (1917-2011) casou con José Rodríguez Gómez José do Serrador (1913-1986) que tamén foi xastre. Cando volveu de Venezuela Pepe comprou unha casa en Alfonso Senra 9, casa que pertencía a Camilo (sobriño de Rogelio), casado cunha "sobriña" do cura de Marzoa, que marchou despois de vendela a Asturias. Pepe e Asunción tiveron dous fillos: José Rodríguez Fernández Pepe o Músico, casado con Mª Jesús Liñares, e Asunción Rodríguez Fernández Chon.
Luis Fernández Castro (n.1920), carpinteiro, emigrou a Brasil en 1954.
Consuelo Fernández Castro (m.2008) viviu na Coruña co seu marido Enrique Castro, co que tivo 5 fillos.
 

sábado, 28 de junio de 2025

Sociedade Agraria de Buscás

   Entre os varios documentos que me ten pasado Marco Antonio del Río Pardo hai unha nota, escrita a man, que fala sobre a constitución da Sociedade Agraria de Buscás en 1933, obviamente de inspiración socialista. Velaquí unha transcrición do devandito papel.
  Ah! E de paso podedes comprobar que os retrasos burocráticos son eternos e inmutables, comúns a calquera idade da historia.
 
Sociedad agraria de Buscás
Reglamento aprobado en su domicilio social (pendello casa de Manuel Liñares de la Rúa) el 16 de febrero de 1933. Es el mismo del de la de Villamayor y Leira, etc. solo que en el artículo 2º suprime lo de "políticas" y el 3º está redactado así: "Como principios doctrinales y tácticas de lucha adoptará los que informan a la Unión General de Trabajadores de España".
 
Comité organizador.
Presidente: Domingo Mouriño Gómez
Vicepte: Andrés Bascoy López
Srio: Pedro Martínez Botana
Vicesectº: Juan Botana Vázquez
Tesorero: Jesús Calvo Sanjurjo
Vicetesor: Antonio Iglesias Brandariz
Vocales
José Iglesias Liñares
Ricardo Vilariño Boga
Pedro Moar Fuentes
Manuel del Río Vieites
 
Firman todos el reglamento extendido en 4 pliegos de papel común reintegrado cada uno con póliza de 1,50 pts. Letra de Domingo Mouriño con varias faltas de ortografía y redacción.
Remitida al Sr. gobernador D. Gerardo Fentanes Portela. Lo devolvió con oficio al alcalde de Órdenes el 2 de marzo de 1933 para que lo presenten por duplicado y debidamente reintegrado con una póliza de 7,50 pts. Mientras no lo hagan y se ponga la nota correspondiente y transcurran después 8 días no puede constituirse (artº 193 Ley del Timbre de 10 de dieciembre de 1932).
Al final ponen: Nota por acuerdo general se acordó anular y desestimar el artº 3 que contiene el reglamento y estimar que el nombre de la sociedad abarque también de Buscás y parroquias limítrofes.

sábado, 21 de junio de 2025

A voda Concheiro Coello

  A voda máis fastosa de 1961 foi a de Antonio Concheiro Carro, o fillo primoxénito de Antonio Concheiro Iglesias, médico e antigo alcalde de Ordes nos tempos da República (volvería a selo no futuro), e de Euduvigis Carro Viqueira.
  Antonio, tamén médico como o seu pai, acababa de cumprir 25 anos en agosto e comprometeuse con Pilar Coello Bufill, filla primoxénita do avogado Gonzalo Coello Cuadrado (director provincial pontevedrés do Instituto Nacional de Previsión desde 1954 e de paso concelleiro de  Vigo) e de Aurora Bufill Mollano.
 

  Deste xeito a voda non se celebrou en Ordes, senón no espectacular Mosteiro Mercedario de Poio o venres 8 de setembro.
  Os padriños eran a nai do noivo e o pai da noiva. Oficiou a cerimonia o xesuíta Padre Francisco Brandariz Caamaño, director da Residencia Universitaria San Agustín de Santiago de Compostela. Ostentou a representación xudicial Juan Liñares Castro, alcalde de Ordes e primo segundo do noivo.
  Asinaron como testemuñas o avogado e presidente da Cámara de P. Urbana da Coruña Manuel Gila Lamela, o médico da Asociación da Prensa Coruñesa Víctor Fernández Alonso, o médico decano da Beneficencia provincial Ramón Baltar Domínguez, o médico e director da clínica "La Esperanza" Luis Sánchez Harguindey, o inspector farmacéutico de Ordes Rafael Álvarez Salgueiro, o industrial coruñés (e tío do noivo) Antonio Carro Viqueira, o funcionario do Instituto Nacional de Previsión da Coruña (tamén tío) Luis Carro Viqueira, o avogado e secretario municipal de Ordes (tío) Ángel Concheiro Iglesias, o director do Banco Pastor e de Macoga Manuel Concheiro García, o avogado e deputado provincial (tío) Celestino Concheiro Iglesias, o director do Banco de España en Burgos Enrique Sánchez Martín (tío político), o alcalde de Padrón e deputado provincial Ramón Pazos Jiménez, e finalmente o comerciante ordense Fernando Liste Mosquera Fernanducho.
  Por parte da noiva asinaron o xeneral xefe da 81 División e gobernador militar da provincia de Pontevedra José Pérez y Pérez, o delegado provincial de Traballo de Pontevedra José Mª Iborra Losté, o delegado provincial de Sindicatos José Luis Galobar García, Arturo Leite Paradela, os xefes de administración do Instituto Nacional de Previsión de Vigo Eduardo Nogueira Dalmas e Eleuterio Criado del Rey, o xefe de departamento dese organismo Juan Delgado Rodríguez, o avogado e vicesecretario provincial de Ordenación Social David Pérez Puga, o industrial da Coruña Víctor Díez Martín e o vigués Santiago Ruíz Martín.
  Despois da cerimonia os invitados foron obsequiados cun lunch no propio mosteiro. O xa esposos marcharon a continuación á Toxa e logo a Palma de Mallorca onde pasaron a súa lúa de mel.
 
  O matrimonio estableceuse en Ordes en Rosalía de Castro, onde aínda reside, e tivo moitos fillos, todos moi coñecidos.

domingo, 15 de junio de 2025

Escudos do Pazo de Galegos

   O pazo de Galegos ten tres escudos moi interesantes, dous no portón de entrada e outro no primeiro piso da fachada do corpo principal do pazo.
 
 
 Os dous que están no portón son moi parecidos, ovalados, con lambrequíns (follas ou cintas) ornamentais no bordo, e un helmo mirando cara á dereita do escudo.
  O primeiro (á esquerda do portón) está moi desgastado. Carlos Martínez Barbeito no seu libro "Torres, pazos y linajes de la provincia de la Coruña" di que representa ás familias Salgado, Ribera e Gayoso.
  Cos dous cuarteles inferiores non hai problema. No da esquerda podemos ver as tres faixas de sinople (verde) alternadas con outras de ouro dos Ribera. No cuartel da dereita en tres das faixas vemos uns peixes, as troitas que representan á familia Gayoso. As faixas do escudo dos Gayoso alternaban o azur (azul) co ouro ou coa prata (cor branca).
  É máis complicado distinguir algo na zona superior do escudo. Os Salgado eran representados ás veces por dúas torres de prata, colocadas en faixa, unidas por unha cadea e sumadas dunha aguia de ouro que apoiaba unha pata en cada torre. Noutros casos as dúas torres eran de ouro, sostidas dunha terrasa de sinople (verde), sumada cada unha dunha pomba de prata, afrontadas e que pican nun saleiro de prata en forma de copa colocado entre as dúas torres. Ás veces tamén aparecía o seu lema: SALGA DO SALIERE. No escudo de Galegos da a impresión que hai dúas figuras enfrontadas (que poden ser as pombas) e algo no medio (que podería ser o saleiro) pero non está nada claro.
  O segundo escudo do portón está moito mellor conservado. Podemos ver perfectamente catro cuarteis. Nos dous superiores están o M dos Montenegro e as 5 moscas de ouro en campo de azur (azul) da familia Mosquera. Nos dous inferiores están a banda cos dous dragóns dos Andrade e o xaquelado característico dos Bermúdez, tan habitual en multitude de escudos da comarca (Bidueiro, Carrucheiros, Peñasco...).
 

  Ambos os dous escudos teñen relación co fundador do pazo, don Gómez Mosquera Pimentel de Ribadeneyra, señor tamén da casa de Lodoira, soar dos Mosquera e Espantoso. Era fillo de don Antonio Ares Mosquera Pimentel Ribadeneyra e dona María de Ribera Salgado, filla de don Álvaro de Ribera, señor da casa de Podente, e de dona Inés Salgado de Cundín, da casa de Borraxeiros. Entre as súas devanceiras estaban tamén dona María Araujo Salgado e dona Antonia Vázquez de Lemos.
 
 
O escudo da fachada é parecido aos outros pero é menos oblongo e está algo máis adornado. O helmo superior mira tamén á dereita do escudo. Parece ter 5 cuarteis. Os dous superiores, nos que vemos unha torre cunha aguia enriba e 5 lúas, representan respectivamente ás linaxes Novoa e Luaces.
Os tres cuarteis inferiores son en realidade un dividido en tres porcións (o que en heráldica se chama escudo "mantelado") con dous castelos de ouro en campo de goles (cor vermella) e un león de goles en campo de prata, representando ao apelido Enríquez ou Henríquez.
 
  Era o escudo da fundadora do Pazo dona María Enríquez de Nóvoa Quirós y Sotomayor, tamén señora da casa de Armariz en Ourense, que era filla de don Simón Enríquez de Nóvoa e de dona Antonia de Moscoso y Quirós, anterior dona de Armariz, e entre os seus devanceiros estaban dona Inés de Ribadeneyra, dona Lucía del Pino e dona Violante Mosquera.
 

miércoles, 11 de junio de 2025

Galicia en 1880

 POBOACIÓN e ECONOMÍA
  Galicia foi historicamente un dos territorios máis poboados de España. A finais do século XVIII o 13% dos españois eran galegos e a nosa rexión a 2ª máis poboada por detrás de Andalucía (17%). Un século despois, en 1880, Galicia baixara á 3ª posición con 1,84 millóns de habitantes, ou sexa 64 por quilómetro cadrado. Deles, o 93% vivía en concellos de menos de 5.000 habitantes. A cidade máis grande era A Coruña, que superaba xa os 35.000 habitantes. Santiago e Ferrol superaban as 20.000 almas, pero o 2º concello máis poboado era A Estrada, con decenas de parroquias e pequenos núcleos de poboación.
  Case todos vivían da terra, pera a terra non era de todos. Galicia era unha sociedade agrícola que soportaba un reparto na propiedade do territorio herdeiro do sistema foral. Era unha época de diezmos, fidalgos, caciques e pobreza. Producíase centeo, millo e trigo en grandes proporcións, pero a maioría dos terreos estaban dedicados a policultivos de subsistencia minifundistas, o que ocasionaba pobreza e unha calidade de vida moi dependente de como resultasen as colleitas.
  Isto propiciu que nesa época arrincase a primeira onda migratoria cara a Ultramar, un éxodo masivo que se estendeu ata 1930 e que, en apenas 50 anos, enviou a América a preto de 400.000 mozos galegos que escapaban da fame e das nulas expectativas vitais.
  Esta economía de subsistencia e minifundista, traducíase nunha das rendas per cápita máis baixas do país. Aínda así, Galicia achegaba un 5,9% ao PIB español, proporción superior á actual. Un dos piares desa produción era a exportación de cabezas de gando vacún, case 36.000 ao ano na década dos oitenta, o que triplicaba a media española.
 
 
ESPERANZA DE VIDA E ALFABETIZACIÓN
  Había miseria, fames, guerras e migracións. A vida era dura para os galegos (e para o resto de España). A esperanza de vida ao nacer, no conxunto do territorio, non alcanzaba os 30 anos. Os avances en medicina e o desenvolvemento do rural a partir da segunda metade do século permitiron unha mellora das condicións de vida e unha notable diminución da mortalidade infantil. As mulleres tiñan, de media, uns cinco fillos dentro do matrimonio, segundo as estatísticas, pero polo menos o 15% dos rapaces nacían fóra del. O duro traballo no campo e a emigración dos homes ao estranxeiro provocaba que as parellas casasen máis tarde, polo que o primeiro fillo non adoitaba chegar ata que a nai cumpría os 25 anos.
  Os nenos e nenas eran man de obra para coidar o gando ou traballar nas colleitas que mantiñan ao millón 700.000 campesiños galegos. A educación era, por tanto, un luxo para a maioría. As escasas escolas estaban abarrotadas de alumnos de distintas idades e niveis, pero estímase  que na década de 1880 só o 50% dos nenos  e menos do 25% das nenas ían ao colexio.
  Aínda que o acceso dos menores á educación comezaba entón a incrementarse, as taxas de alfabetización eran moi baixas, inferiores á media nacional. En 1877 o 54% dos homes e un altísimo 92%! das mulleres eran analfabetos.
 
ILLAMENTO
  Unha das causas da pobreza era o illamento da rexión, que tiña moito que ver coa súa orografía. A década dos oitenta do século XIX foi clave para o progresivo abandono dese illamento terrestre coa inauguración das primeiras liñas cara a Madrid desde as principais cidades. A liña ferroviaria directa entre Madrid e os portos da Coruña e Vigo abriuse en 1883 e 1885, respectivamente. O tempo de viaxe era arredor de 29 horas e o custo daquela longa aventura dependía da clase na que se comprase o billete. Só a ida, en primeira clase, custaba unhas 100 pesetas (ao cambio actual sobre 400 euros). A pesar da conexión ferroviaria co resto da Península, habería que esperar aínda varias décadas para a vertebración interior de Galicia: a liña entre Santiago e A Coruña non entrou en funcionamento ata os anos 40 do século XX.
 
POLÍTICA
  Aquí si que non había grandes diferenzas co resto de España. Houbo eleccións xerais en 1881, nas que gañou por maioría absoluta (co normalizado fraude electoral da época) o liberal Práxedes Mateo Sagasta fronte ao conservador Antonio Cánovas, co que se turnaba no poder. A lexislación electoral aprobada tres anos antes introduciu de novo o sufraxio censitario masculino, tras un breve período no que todos os homes maiores de 25 anos podían votar. Co cambio, o sufraxio limitábase a aqueles contribuíntes que abonasen ao Tesouro unha cota mínima anual de 25 pesetas por contribución territorial. Tamén podían ser electores algunhas persoas tituladas e os párrocos. Votar era por tanto privilexio dos máis formados e ricos, que participaban nun proceso manipulado desde o principio para asegurar a alternancia entre os dous grandes partidos e que en Galicia daba especial relevancia á figura do cacique. O peso electoral da comunidade era moito maior que na actualidade, en proporción coa súa importancia demográfica no conxunto do Estado. Os galegos elixían entón a 45 dos 392 deputados no Congreso, case o dobre que na actualidade. A abstención era máis baixa que a media nacional. Naquelas eleccións de 1881 participou o 83% do censo.
 
MOEDA E PREZOS
  En 1880, a peseta só levaba 12 anos como unidade monetaria nacional. Había ademais múltiplos como os duros -en Galicia chamados pesos- (5 pesetas) e submúltiplos como os céntimos (0,01 peseta), os reais (25 céntimos) ou os patacóns de cobre (10 céntimos) e as perras chicas (5 céntimos). Nese complexo sistema manexábanse os galegos na década de 1880.
 

  Os xornais, incluída La Voz de Galicia vendíanse por 5 céntimos, pero era máis habitual a subscrición mensual (1 peseta) ou trimestral.
 O pan era un ben que fluctuaba moito de prezo, e entón era catro veces máis caro que un xornal.
  Había moitos anuncios para viaxar en barco a América. Non obstante iso custaba unha pequena fortuna. Os prezos, en función da clase na que se viaxase, oscilaban entre 225 e 785 pesetas a principios da década de 1880. A viaxe máis barata ao cambio actual custaba case 900 € e máis cara superaba os 3.000 euros. 
FONTE: Manuel Varela (La Voz de Galicia)