sábado, 12 de abril de 2025

Morte en Castenda

   Os eternos problemas polos lindes da terra volveron a facer correr o sangue na comarca. Nesta ocasión foi no Castro, lugar da parroquia de Castenda da Torre no concello de Tordoia.
  Era o xoves 24 de marzo de 1960 ás 8 da mañá. Eliseo Fraga Miramontes, un labrador de 27 anos, comezou a discutir cos seus veciños Rosa Calviño e un fillo desta de 16 anos, David Iglesias, porque retiraran uns salgueiros que el puxera o día anterior na divisoria das leiras familiares e que lle pechaban o paso a estes últimos. Das palabras pasaron aos feitos. Eliseo, armado cun pau, e os Iglesias con angazos propináronse uns cuantos golpes que os feriron aos tres.
  Ao oír o tumulto acudiron o marido de Rosa, José Iglesias Landeira, home de 55 anos que estaba cego e que levaba unha sacha e outro fillo do matrimonio, Daniel de 14 anos, que portaba un machete cubano e un pau.
  Eliseo buscou na súa casa unha escopeta, que estaba descargada, coa que os ameazou pero como non conseguiu que se retiraran, renovou a pelexa. Colleu un groso mangueiro de carro de dous metros de longo co que, furibundo, comezou a repartir golpes a todos lados. José Iglesias foi o peor parado. Un tremendo trancazo na cabeza produciulle a morte instantánea. Rosa quedou bastante maltreita mentres os mozos e Eliseo sufriron feridas de menor consideración.
 
  O xuízo tivo lugar un ano despois, o 7 de abril de 1961. O xuíz era o presidente da Audiencia Provincial Fernando Herce Vales, acompañado dos maxistrados Marcelino Barreras Pereira e Francisco Javier Badía y Gutiérrez de Caviedes. Representaba ao Ministerio Público o fiscal xefe José Mª Leirado Sancristán, que destacou a dificultade do caso ao non haber testemuñas externas. Por unha banda había unha clara diferenza de idade e forza entre Eliseo e as súas vítimas. Pero doutra banda produciuse unha liorta e, aínda que cego desde había 25 anos, José Iglesias tamén tiña reputación de agresivo. Finalmente acabou considerando o delito un homicidio e pedindo reclusión menor e tres meses de arresto maior polas lesións, máis 1.000 pesetas de multa e unha indemnización de 2.000 pesetas a Rosa e outra de 100.000 aos herdeiros de José Iglesias.
  O acusador particular, Samuel Roberes Álvarez, non opinaba o mesmo. Pedía consideralo un asasinato, porque no momento da mortal agresión ao cego os outros actores do drama estaban no chan indefensos.
  O avogado defensor e alcalde de Ordes, Juan Liñares Castro, encomiou as "magníficas disertacións" dos seus colegas, pero manifestou a súa "absoluta convicción" na inocencia do seu defendido, pedindo a absolución porque consideraba que actuou en lexítima defensa. Ademais resaltaba que se presentou voluntariamente á Garda Civil á que puxo en coñecemento dos feitos.
  A sentenza tardaría unha semana en coñecerse. Finalmente o delito sería considerado homicidio.
  Non se admitiu a léxitima defensa, porque o acusado aceptou a liorta e usou unha arma que foi buscar á súa casa co propósito de participar nela, pero si outras circunstancias atenuantes como arrebato e obcecación e presentación espontánea ás autoridades. Eliseo Fraga Miramontes foi condenado a 6 anos e un día de prisión maior polo homicidio, 3 meses de arresto maior e multa de 1.000 pesetas por lesións, indemnización a Rosa Calviño de 1.000 pesetas, outra aos herdeiros de José Iglesias de 100.000 pesetas e pago de costas.
  Eliseo morrería catro décadas despois en decembro de 2003 aos 71 anos de idade. Tanto el como José están soterrados no cemiterio parroquial de Castenda.

miércoles, 9 de abril de 2025

Toponimia de Leira


Leira: o topónimo da parroquia ten unha orixe dubidosa. En principio parece proceder da palabra céltica lar ‘chan’, que deu lugar a larea ‘predio’, pero tamén podería vir do termo latino glarea ‘pedregallo, escombro’, pois ambos os dous teñen relación co significado actual de ‘porción de terreo que se cultiva’.
Altiboia: segundo Dolores González de la Peña sería un topónimo de orixe prerromana que indicaría a existencia dunha mámoa ou túmulo nuns pastos adicados ás vacas, ou quizais ao conxunto que podería ter aparecido xa no neolítico formado polas antas e os chozos dos pastores. En latín: Antae et Bovedae.
Bailía: unha bailía era un territorio ou xurisdición pertencente a unha orde relixioso-militar administrada por un "bailío". En Galicia pertencían especialmente ás ordes de Santiago, San Xoán de Malta, do Temple ou de San Xoán de Xerusalén. Estas nomeaban un membro ou cabaleiro da súa orde chamado bailío, encargado ou encomendado para administrar e cobrar as cuantiosas rendas agrícolas das bailías. A palabra deriva do catalán batlle ‘alcalde’ ou do aragonés baile ‘xuíz’, e este, á súa vez, do occitano baile que ven do latín bajulus ‘mozo de corda’, pola comparación do bailío, cun home (o mozo de corda) que leva unha carga.
Batán: a causa deste topónimo está moi clara: o edificio da familia Graña que era maquía e batán. O que non está tan claro é a orixe da palabra. Algúns supoñen que ven do verbo latino battuere ‘bater’, pero dado que son abrumadores os indicios de que esta técnica comezou en Al-Ándalus é probable unha orixe árabe, quizais de battán, procedente de *baf(t)án, nombre equivalente ao de mátana 'almádena, mazo'.
Brumeiral: este microtopónimo debe provir do latín bruma ‘inverno’. Calquera que teña estado no lugar pode dar fe de que é ben brumoso. Non é o caso en cambio do Hospital de Bruma (Mesía) que aínda que teña un clima parecido era antigamente "Gruma".
Castiñeira: abundancial de castiñeiro rematado en -eira. A palabra castaña ven do grego kastanon a través do latín castanea.
Castrelos, Castro: os romanos chamaban castru a un campamento militar fortificado. Castrelos ten a mesma orixe pero en plural e diminutivo, aludindo a pequenos postos defensivos.
Cano: palabra derivada de cana (latín canna ‘cana’) e aplícase a costas moi pronunciadas que teñen no fondo unha valgada ben definida -con forma de cano-.
Caxide: este microtopónimo dunha fonte próxima á Pedreira, é moi coñecido en todo o concello por ser o alcume do construtor Ricardo Vieites Calvo que vive alí ao lado. Caxide viría neste caso de *(fonte) Cagiti, propiedade dun tal Cagitus, nome habitual na Galicia medieval ata o século XII.
Cerdeira: ven da árbore froiteira, en latín cerasiu.
Codeseda: abundancial rematado en -eda de codeso, arbusto ramoso parecido á xesta cuxo nome ven do latín *cutissu.
Espiñeira: abundancial rematado en -eira. Lugar cheo de plantas espiñentas (do latin spina).
Gouzón: este é o topónimo de máis dubidoso significado. Podería ter unha orixe pre-latina go-utx-on ‘xunto ás penas altas’, pero dado que que a deturpación de topónimos escuros foi unha constante en Galicia, puidera ser que primitivamente fose Bouzón, aludindo quizais a un lugar cheo de maleza.
Loureda: abundancial rematado en -eda de loureiro (latín lauru), planta que para os romanos era o símbolo da victoria.
Meitufe: en xeral os nomes rematados en –ulfe ou –ufe son de orixe sueva e teñen relación coa palabra xermánica wulf ‘lobo’. Este é o caso de Mañufe (Mercurín) e Meitufe que debe vir dunha *(villa) Meitulfi, propiedade medieval dun señor de nome xermánico Meitulfus ou Meitulfo, probablemete composto polos elementos góticos math ‘poderoso’ e wulfs ‘lobo’, co que o nome completo significaría “Lobo poderoso”. O home lobo en Xermania non ten nada que ver co das películas de Hollywood, pois é máis ben un guerreiro temible e defensor do seu pobo que deixa despois dos seus ataques a pegada dun lobo sobre a neve.
 

Menlle: seguramente provén de Manelli, xenitivo do nome persoal medieval Manellus, documentado en textos galegos desde a Alta Idade Media, aínda que pouco abundante na toponimia. Significa por tanto ‘terras de Manellus’.
Pedreira: do latín petraria, que á súa vez ven de petra ‘pedra’, aludindo a un lugar moi pedroso.
Petón: é un topónimo habitual para nomear penedos e, en ocasións, antigos túmulos funerarios. Probablemente proceda dunha raíz pre-latina *pet ‘pedra’.
Portela: do latín portella, que á súa vez ven de porta, co significado de ‘porta pequena’ que podía estar perfectamente nun muro ou nun valado.
Queirúa: Outro dos fitotopónimos orixinados a partir do breixo. Tanto queirúa como as súas variantes queiruga, queiroa e queiroga veñen, ben da palabra latina *cariola ou do termo pre-latino *karia.
Vilasenín: este lugar do que está preto o encoro debe o seu nome a unha  *villa Sinnini, dun tal Sindinus (sinth ‘forte’ máis a desinencia in -sinth ou swind tamén o podemos atopar no nome Gumersindo ‘home forte’-).
 

viernes, 4 de abril de 2025

Anos de gloria do FC Órdenes

   1956 foi o ano no que o equipo de fútbol de Ordes chegou á 3ª división.
  En xaneiro proclamouse campión do grupo norte da categoría Preferente, mentres o Gran Peña era o campión do grupo sur. Quedaba agora o torneo de Permanencia onde os dous competirían con 8 dos 10 equipos da terceira División.
  O torneo empezou a finais de xaneiro e rematou o 20 de maio. O Ordes empezou fatal perdendo o primeiro partido por 6-1 e ocupando o último posto da clasificación, pero pronto reaccionou e rematou no 5º posto, que agora si confirmaba o ascenso a 3ª División.
 

  En setembro de 1956 comezou a primeira tempada oficial do Ordes en 3ª División. Xogaban 18 equipos: Arsenal de Ferrol, Ribadeo, Juvenil da Coruña, Fabril, Brigantium de Betanzos, Lugo, Lemos, Ordes, Santiago, Flavia de Padrón, Arousa, Pontevedra, Marín, Ponteareas, Zeltia de Porriño, Gran Peña de Vigo, Turista de Vigo e Ourense.
  O primeiro partido oficial en 3ª foi o 9 de setembro en Vista Alegre contra o Pontevedra, un rival coñecido. Gañou o Ordes por 3-1, empezando con bo pé na nova categoría. Salgado marcou dous goles na primeira metade e Manolito marcou o terceiro cun espectacular cabezazo. A aliñación local daquel histórico partido sería: Leal na portería, Remigio, Monelos, Mena, Pepiño, Salgado, Curucho, Ponte, Miguel e Manolito.
  Logo perdería 5-1 en Lugo pero aínda así foise mantendo na táboa clasificatoria en postos altos ata finais de outubro. A derrota máis avultada foi contra o Ourense que lle fixo un 7-0. Tamén o Ordes lle meteu 7-1 ao Lemos. En novembro o equipo tiña 8 puntos, con 15 goles a favor e 25 en contra. Ao longo do ano seguinte foi baixando na clasificación pero rematou nun meritorio 12º posto na xornada final, que foi o 12 de maio.
  A tempada 1957-58 comezou en setembro. Esta vez o número de equipos reduciuse a 16. Caeron da división o Ribadeo, Brigantium, Marín e... Pontevedra! e eran novidade o Arenal de Santiago e o Cambados. O Ordes agora xa non era un novato e notouse en que mellorou a súa clasificación, acadando un meritorio 9º posto.
 

 
Pero o mellor estaba por chegar e a tempada 1958-59 na que acadou o 5º posto foi o punto culminante da súa historia. Repetiron os mesmos equipos agás os descendidos Lemos e Arenal, que foron substituídos polo Pontevedra e o Viveiro. O Ordes xa iniciou o torneo con bo pé empatando en Santa Isabel 1-1 contra o Santiago. A aliñación dese primeiro partido foi: Rey, Jano, Modesto, Carlos, Mera, Álvarez, Salgado, Salorio, José, Manolo e Jacinto.
 
  Mesmo na 5ª xornada en outubro liderou a clasificación. En novembro baixou ao 3º posto e en decembro ao 4º. Finalmente rematou a liga en abril cun empate 3-3 no campo do Gran Peña, aliñando a Zamorita, Jano, Modesto, Carlos, Cobas, Adolfo, Salgado, Mena, Manolo, David e Rey.
  Non foi tan ben a tempada 1959-60. Descenderan o Viveiro e o Ponteareas, sendo substituídos polo Lemos e o Coruxo. O Ordes agora xa era un equipo da parte baixa da táboa e houbo algúns agobios, de feito en xaneiro, á metade de tempada, era 15º na clasificación (posto de descenso), pero reaccionou e xa en febreiro era 13º. Aínda subiría un pouco máis, acadando ao final o 12º posto.
  Na tempada 1960-61 viviuse o final do soño. Descenderan o Juvenil e o Cambados, así que foron reemprazados polo Ferrol e o debutante Choco de Redondela. O ordes era agora un dos equipos máis frouxos da categoría. Aínda así estivo na maior parte do tempo no posto 14º superando ao Zeltia e ao Flavia, pero xusto no último partido, o 30 de abril de 1961, empatou 1-1 no campo do Coruxo, mentres que o Zeltia logrou unha victoria. Superou así ao Ordes que caeu ao posto 15º. A última aliñación do equipo en 3ª División foi: Ramallets, Vázquez, Amadeo, Vasco, Caíto, Graña, Rajoy, Janito, Hermida, Loureda e Antón.
 

viernes, 28 de marzo de 2025

A familia Moar (Buscás)

  A familia MOAR non só foi a máis coñecida e rica da parroquia de Buscás, senón tamén unha das máis importantes na historia do concello de Ordes. E como moitas outras, tamén ela veu de fóra aínda que non de lonxe, concretamente da parroquia de Gonzar no concello do Pino. De alí eran os irmáns Moar Méndez, entre os que estaban Antonio, que foi sacerdote durante 50 anos e Andrés, que viviu na parroquia de Fiopáns na Baña.
  Deles veu para Buscás Domingo Moar Méndez (m.1854), alcalde de Ordes nos anos 40 do século XIX. Cando Solís se viu derrotado e capturado, el foi quen impediu o seu fusilamento en Ordes, porque segundo a lenda familiar negouse a dar a súa conformidade. Outra posibilidade máis realista é que as tropas do exército gobernamental non foran capaces de atopalo e por iso continuaron cara a Carral, onde si asinou un tal Antonio Insua. Deste xeito hoxe falamos dos "Mártires de Carral" e non dos mártires de Ordes.
  Domingo Moar casou no ano 1834 con Lucía Benita del Río del Río (1812-1842).
  Benita del Río, nada na Tiopeira, era filla de Agustín del Río García e neta de Rosendo del Río. A súa nai era Ángela del Río Rodríguez, filla de Francisco del Río e de María Rodríguez España. Benita tivo polo menos 5 irmáns, nados entre 1810 e 1825.
  Domingo e Benita terían varios fillos, os irmáns Moar del Río.
 
  O maior, Antonio Moar del Río, naceu o 27 de setembro de 1835 e estudou para cura pero antes de rematar a carreira marchou para América. Volveu e casou con Ramona Moscoso Carro de San Lorenzo de Olas, filla de Bernardino Moscoso e Andrea Carro (m.xullo 1898). Foi secretario do concello de Cerceda e morreu o 15 de febreiro de 1877 ás 12 da  noite, segundo rumores envelenado, sen descubrirse nunca ao asasino. Tivo tres fillos, Antonio, Pedro e Teodomiro Moar Moscoso, coñecidos como os Moar das Encrobas. De Antonio non sabemos nada.
  Pedro Moar Moscoso (n.1874) casou con Rosa Villamisar Rey, filla de Domingo Villamisar Mexigos e Dolores Rey Feal. Tiveron 5 fillos: Amalia (que probablemente tivo unha filla de solteira chamada Eugenia), José (emigrou), Antonio, Eduardo e Jesús Moar Villamisar.
  Teodomiro (n.1875) dedicábase á compra-venda de gando. En marzo de 1913 foi detido en Ordes por ameazar ao seu curmán, Domingo Antonio Moar, xa que este non lle entregou 1.300 pesetas que supostamente lle debía.
 
  O que nos interesa especialmente é Andrés Moar del Río (13-10-1840, m.1876) o patriarca dos Moar dos Ramos, que casou con María Jesús Veiras Camba (m.1915) da rica familia dos Veiras de Pardiñas. O matrimonio tería varios fillos: Antonio, Mª José, José, Domingo Antonio, Manuel e Jesús.
 
Antonio Moar Veiras (1864-1941) que viviu na Margarida, foi o outro alcalde da Familia na segunda década do século XX. Casou con Teresa Lata Ramos, filla de Felipe Lata Raposo (n.1830) que era perito de Abellá (aínda que despois debeu vivir en Visantoña) e Teresa Ramos Rápela (m.Santiago 1887) de rica familia orosá -era irmá da muller de Pedro Pérez-. Antonio tivo polo menos 11 fillos (puideron ser máis), os primeiros nados a finais do século XIX. Só teño datos dos máis novos:
Teresa Moar Lata (1903-1984) casou con José Iglesias Brandariz (1899-1971) o carpinteiro José da Calzada con quen viviu en Alfonso Senra, no que logo sería o ultramarinos do seu fillo Higinio.
Rafael Moar Lata (1904-1979) coñecido cando era maior como Tierra Tiembla, casou con María Viqueira Veiras dos Viqueiras de Nogalláns. Comproulle a casa a Rita, a tía avoa de Juanjo Liñares, e alí puxo unha taberna. Sería o pai de Sara e do moi coñecido empresario hostaleiro Antonio Moar Viqueira, quen en 1974 montou a sala de festas "Órdenes 2000".
Carmen Moar Lata (n.1905) tivo de solteira a Lino Moar Lata (m.2017), que sería coronel de Enxeñeiros.
Ramón Moar Lata (n.1914) foi comerciante en Santiago. Casou con Elisa Gil de Poulo, coa que tivo tres fillas: Mª Ángeles, Isabel e Pilar Moar Gil.
Antonio Moar Lata (1920-1977) casou con Isaura Armas Castro do Mesón do Vento.
Adolfina Moar Lata (1923-1996) casou con Juan Barreiro Mosquera e viviron no Alto. Tiveron un único fillo: Rafael Barreiro Moar (m.1996).
Felipe Moar Lata (?) casou con Dorinda, unha das dúas fillas de Soledad Rodríguez Prado (1904-1985) das Roxas da Maquía.
 
María José Moar Veiras (1866-1890) casou con Rafael Suárez Blanco de Fontemouro Abellá coa que tivo unha filla que morreu aos 4 anos.
José Moar Veiras (1868-1930) viviu na Rúa 11 coa súa muller Dolores Bello Suárez da rica familia Bello de Pereira, á que chamaban a Bella da Rúa. Tiveron tres fillas e dous fillos varóns, Andrés e Jesús, que morreron solteiros e con eles viviu o matrimonio formado pola súa afillada Flora Marzoa Moar (1939-1983) e José Jesús Martínez Botana (1939-2018) Martís da Rúa. Das tres irmás, María casou para a Bouciña (son a familia chamada os do Real), Carmen para a Aruxiña, e Jesusa para a Casa Garabato dos Ramos de Arriba, por onde pasa o Camiño Inglés.
Domingo Antonio Moar Veiras (1871-1939) foi un dos personaxes máis importantes da historia ordense. Casou con Pura Viqueira coa que só tería unha filla, María Jesús, que morreu moi nova e sen fillos despois de casar con Carlos Ramón Ballesteros.
Manuel Moar Veiras (n.1872) emigrou a América e morreu en Buenos Aires.
 
Jesús Moar Veiras (?-1959) casou en 1904 con Generosa Pérez da rica familia dos Peres de Barbeiros. Con ela tivo dous fillos, María e Manuel.
María Moar Pérez (n.1904) casou con Manuel Viqueira Conde o Ferrador (1901-1976) dos Viqueiras do Casal. Viviron no Recreo e tiveron tres fillos: Jesús, Arturo e Estrella. Despois da morte de María, Manuel pasou os últimos anos na Coruña.
Manuel Moar Pérez (1906-1975) Manuel dos Ramos naceu o 14 de agosto de 1906, parto no que morreu a súa nai Generosa, por iso el criouse na Casa Peres nos Mandaios de Barbeiros. Tivo unha casa con pisos en aluguer e comercio en Alfonso Senra 62 (a do mural de Liqen Jakkala) e casou xa maior con Estrella Martínez Viqueira (1910-1986) dunha longa familia do Vilar de Mercurín (ata 14 irmáns, entre eles Pilar do Sanatorio), coa que tivo un único fillo, Manuel.
Manuel José Moar Martínez (1950-2025) Manolito de Ramos traballou no Banco de Descuento e máis tarde na docencia como profesor de EP. Foi o primeiro divorciado no municipio. Desde bastante novo tivo problemas de saúde, o que non lle impediu ser unha persoa alegre, positiva e sobre todo bondadosa. Coñecía a todo o mundo e foi para mi un gran amigo e unha infinita fonte de información.
Despois da morte de Generosa, Jesús casou en segundas nupcias con Jesusa Gómez Rumbo (1894-1964). Con ela tería sete fillos máis: Andrés, José Domingo, Antonio, Jesusa, Carmen, Ramiro e Dorinda Moar Pérez. A maioría non casaron (Jesusa mesmo foi monxa en Calaf, Barcelona).
Antonio Moar Gómez (m.1986) casou con Mª Luisa Garabato Gómez, tamén dos Ramos, e foi o pai de José Antonio, Felicitas (m.2020) e Jesús Moar Garabato. Un dos seus netos é o futbolista Santi Moar.
Ramiro Moar Gómez (1932-2018) casou con Benigna Calviño Castro coa que tivo dous fillos, Ramiro e Alberto Moar Calviño.
 

martes, 25 de marzo de 2025

Festas en 1960

   O verán de 1960 comezou ben para Ordes. O mércores 27 de xullo o gobernador civil Evaristo Martín Freire pasou revista a diversas estradas que estaban con obras de mellora e visitou os concellos de Carballo, Arzúa e Ordes onde inaugurou diversas obras. En Ordes foi inaugurado o edificio do matadoiro, gran mellora para a vila, en presencia das autoridades locales.
 
 
  As festas de agosto duraron 4 días e non se diferenciaron moito das de anos anteriores. Segundo o alcalde os gastos ascenderon a unhas 90.000 pesetas da época.
  O domingo 14 a verbena nocturna estivo amenizada pola Banda de Arca. A Alameda lucía a iluminación dos industriais García y Blanco de Padrón.
  O luns 15, día grande, a Banda de Arca compartiu protagonismo coa Banda del Frente de Juventudes de Pontedeume. Pola tarde houbo partido de fútbol entre o Olímpico de Rutis e o club Órdenes. A verbena nocturna estivo a cargo das bandas e da orquestra Oriente. Non faltaron a elevación de globos e a sesión de pirotecnia a cargo dos irmáns Rocha de Oza dos Ríos.
  O martes 16 iniciou ás 10:30 unha competición de tiro ao prato con valiosos premios. Houbo o habitual concerto da Banda de Arca. Pola tarde outro partido de fútbol, nesta ocasión entre o Negreira e o Ordes, e outras competicións deportivas. Pola noite nova verbena.
  O mércores 17 de novo ás 10:30 houbo nova competición de tiro ao prato. Logo concerto na Alameda, cucañas e carreiras de cintas. Pola noite a Banda de Arca e a orquestra Oriente amenizaron a última verbena que rematou coa elevación de numerosos globos.
 
  La Voz de Galicia dedicoulles o sábado 13 de agosto un especial de dúas páxinas onde, ademais de moitos anuncios, e o artigo "Órdenes hace un siglo", había unha entrevista co alcalde Juan Liñares.
  Nela explicaba que xunto as xa construídas escolas de Merelle, Guindibóo, Mercurín e Carballedo, foran adxudicadas e estarían rematadas ese ano as de Beán, Leira e Vilamaior. Para o ano seguinte estaban previstas no Outeiro, o Canedo, Faramilláns, Vilasenín, Sar, Mesón do Vento, Cabeza de Lobo, o Cruceiro, Cestaños e a Igrexa.
  Logo recordaba a recente inauguración do matadoiro municipal e falaba do novo cárcere* do partido xudicial que se estaba construíndo na rúa General Mola (hoxe Rúa de Galicia), obra financiada por todos os concellos do partido.
  Falaba tamén do proxecto de construír un camiño desde o Mesón do Vento a Cabeza de Lobo e da inminente substitución do alumeado público de Alfonso Senra e o Campo da Feira (hoxe Parques Municipais) por brazos ou armaduras adosadas aos edificios e lámpadas de vapor mercurio.
 
 * Ese edificio , destinado a ser o cárcere, parecíase ao antigo que houbera onde logo se fixo a Casa do Concello. Tiña planta cadrada cun amplo patio central rodeado do que serían as celdas. Nunca tivo o uso para o que fora concibido e en 1963-64 comezouse a empregar como centro educativo. Sería un Colexio Libre Adoptado, dependente do Instituto Gelmírez de Santiago, aínda que na vila era coñecido popularmente como "a Academia" ou "Academia de Arriba" (por contraposición á de Fausto de Fleira, que era "a Academia de Abaixo" ou "Academia de Vilar"). Logo, cando rematou esta etapa, empregouse como sede de distintas asociacións, ata que foi derrubado e no seu lugar construíuse o edificio Multiusos, sede da Xunta.

viernes, 21 de marzo de 2025

José María Botana López

 
José María Botana naceu en Vitre (Frades) en
1933. Era o fillo maior do matrimonio formado por José María Botana Sánchez (1903-1987), alcalde de Frades a principios dos anos 30 e logo secretario municipal, e a mestra Josefa López Díaz-Varela (1903-1989), 2ª filla do tamén mestre José María López Díaz e de Luz Díaz-Varela Cedrón. Josefa foi destinada a Moar (Frades) en 1927 onde coñeceu a José María Botana co que casou. Despois foi trasladada a Carballo, pero pediu permiso para o nacemento do seu fillo Jose Mª en 1933. Aínda terían outros 4 máis, todos varóns: Enrique (m.2000), Carlos (m.2024), Jaime e Manuel Botana López.
 
  Viviron ata mediados dos anos 40 en Frades, municipio onde ela deu clase en varias parroquias. O edificio que hoxe serve de Casa do Concello foi propiedade da familia.
  José María fillo estudou na USC e en 1955 licenciouse en Dereito. En 1959 iniciou a súa carreira como xuíz de Primeira Instancia en Belchite (zaragoza) e logo sería trasladado a Alcañiz.
  Casou o 8 de novembro de 1962 na Coruña con Mª Dolores Torrón Durán, filla do coronel de Infantería Francisco Torrón Dumas. O matrimonio, que se establecería provisionalmente en Alcañiz, tería tres fillos: José María, María Dolores e Francisco Manuel Botana Torrón.
 
  En abril de 1963 (ano no que tamén naceu o seu primeiro fillo) foi trasladado a Muros, pero aínda pasaría por Jerez de los Caballeros antes de volver a Galicia para exercer en Sarria e Cambados. Estando neste último lugar, en maio de 1973 foi nomeado para a Maxistratura de Traballo Nº2 de Vigo. Posteriormente trasladaríase á Coruña, onde se establecería definitivamente, xa que tamén nesta cidade vivían os seus pais que morrerían na década dos 80.
  Ao longo da súa vida acadou un lote de distincións: presidente da Sala Social do Tribunal Superior de Xustiza de Galicia, maxistrado do Tribunal Supremo, presidente do Padroado da Escola de Relacións Laborais da Coruña, profesor entre 1990 e 1998 da Facultade de Dereito da Universidade da Coruña, profesor da UNED... e xa desde a súa época en Cambados (1972) posuía a Cruz de San Raimundo de Peñafort.
 

  Unha das distincións máis sinaladas e queridas para el foi cando en marzo de 2011 celebrou ter acadado o título de "Fillo Predilecto" do seu concello, momento onde declarou: «Sempre presumín de ser de Frades, de onde son os mellores grelos do mundo». Agradeceu á corporación que dera o seu nome ao multiusos de Cimadevila «símbolo da transformación do pobo de Frades, que cando nacín non tiña ningunha comodidade e agora converteuse nunha sociedade do século XXI». Este evento contou coa participación de multitude de veciños de Frades e tamén coa do entón presidente da Xunta, Alberto Núñez Feijoo.
  Morreu na Coruña o día 9 de marzo de 2025 aos 91 anos de idade.

martes, 18 de marzo de 2025

Un preito de 1934

  Velaquí un curioso documento do ano 1934 que me fixo chegar Marco Antonio del Río Pardo (os meus agradecementos), onde se inicia un preito entre Fernando Liste Fernanducho e Antonio Ferreiro Eirín da familia de Luis, por un tema de augas. Representaba ao primeiro o futuro dirixente de Izquierda Republicana (e futuro exiliado) García Gerpe. O documento son dous folios a dobre cara escritos a máquina con tinta azul, pero o máis interesante é un esquema explicativo feito con pluma estilógrafica que o acompañaba, cunha primorosa letra e un debuxo de como era entón aquela céntrica zona de Alfonso Senra. A pena é non saber en que acabou aquel preito.
 
 
AL JUZGADO.
            D. Manuel García Gerpe, procurador, a nombre y representación de D. Fernando Liste Mosquera, mayor de edad, soltero, industrial, vecino de esta villa, según copia de mandato de treinta y uno de diciembre último, ante el notario de la misma, D. César Antonio Sánchez Paniagua, que bastanteada acompaño, ante V.S. comparece y dice:
            1º- Que su representado, como uno de los hijos y herederos de D. Fernando Liste Caramelo y a continuación del mismo, se halla en la quieta y pacífica posesión en concepto de verdadero y legítimo dueño de la heredad labradía llamada Casa-vella, sita en el barrio de la Iglesia de esta villa, sembradura actual de cuarenta áreas cincuenta centiáreas equivalentes a seis ferrados ocho cuartillos, lindante: norte, carretera en plano más alto de Órdenes a Carballo y Negreira; este, muralla que sustenta huertas y casas de herederos de D. Eulogio Patiño y de D. Manuel Álvarez del Río; sur, muro que separa la huerta llamada de Vieites, de herederos de Francisca López Calvo y otros; y oeste, cómaro alto que la sustenta de corredera llamada de la Fuente, del río de la Braña [prado de Antonio Ferreiro] y casa de Ramón del Río.
            2º- Dicha finca por su situación, declive y en plano más bajo, se fertiliza de tiempo inmemorial con las aguas que discurren de los caminos y terrenos contiguos, y entre otras, por lo que al caso respecta, con las pluviales y de arrastre que afluyen por ambas cunetas de la carretera de Coruña a Santiago al barrio citado de la Iglesia, conducidas por atarjea a un cauce de la corredera de la Fuente, lateral a las casas de D. José Barreiro, que habita D. Laureano Iglesias, y de las señoritas de Carrero, que doblando por la espalda de las mismas sigue la trayectoria del camino de servidumbre de la finca descrita entrando en ella por su ángulo suroeste, donde se bifurca en dos ramas, una hacia el norte y otra hacia el poniente, cada una con varias virtas para repartimiento del agua, y continuando la del oeste hasta la corredera de la Fuente para llevar las sobrantes al río.
            3º- Tan antigua, quieta y pacífica como la posesión y dominio de la finca y de sus aguas de riego, es la de distribuirla sus dueños y poseedores dentro de la misma de la manera y forma que tuvieron por conveniente por ser íntegras dichas aguas para la finca expresada. Pero ocurre que Antonio Ferreiro Eirín, casado, mayor de edad, panadero, vecino de esta villa, a partir del mes de septiembre del año último de mil novecientos treinta y tres, a medio de sus criados, penetra en la finca reseñada y cuando las aguas son conducidas por la rama que se dirige hacia el norte, saca la broza o abre el repartidor, vulgo "torna" y las conduce o hace seguir por la rama del poniente por donde solo riegan la parte baja de la finca o pasan al río sin regarla, siendo de advertir que con raras excepciones, cuantas veces el recurrente o sus familiares o jornaleros dirigen las aguas por la rama norte, otras tantas aparece abierto el repartidor o "torna" a las pocas horas o al día siguiente para llevarlas por la rama oeste, quedando así privada del riego la parte superior de la finca. Y más aún es de tener en cuenta que en transacción celebrada entre mi poderdante y el Antonio Ferreiro, el veintitrés de agosto último, sobre arreglo del camino de la finca y dirección de las aguas de que se trata, aparece bajo la letra A la siguiente cláusula: "El Ferreiro Eirín, se compromete a arreglar el camino que da acceso a dichas fincas por su cuenta propia de tal modo que las aguas que riegan la finca del Liste no discurran por la corredera y puedan conducirse sin obstáculo ni entorpecimiento alguno a la finca de la Casa Bella del dicho Liste".
 
 
            4º- Para aclarar algunos de los extremos anotados acompañamos un gráfico del terreno. Y perturbado mi representado y los suyos en la quieta y pacífica posesión en que se hallan de más de cuarenta años, o desde toda recordación, del uso y disfrute de las referidas aguas y manera de distribuirlas dentro de su finca para el riego de la misma, no le queda, para evitar y corregir el abuso, otro medio que acudir a la autoridad judicial, intentando, como lo hago en su nombre, el INTERDICTO DE RETENER LA POSESIÓN, con arreglo al artículo 1651 y siguientes de la Ley de Enjuiciamiento Civil, para lo que, y sin perjuicio de la demás prueba pertinente en su día, ofrezco información testifical para acreditar:
 
            1º- Que mi poderdante, D. Fernando Liste Mosquera, como uno de los herederos de su padre, D. Fernando Liste Caramelo, a continuación del mismo, se halla en la quieta y pacífica posesión pasa de treinta y más años de la finca a labradío Casa-vella, descrita en el apartado primero (entérese el testigo), así como en la de aprovechar y distribuir dentro de la misma las aguas que la fertilizan, entre otras las de lluvia y arrastre procedentes de la carretera de Coruña a Santiago, que por cauce propio descienden por la corredera de la Fuente, en el barrio de la Iglesia de esta villa, y llegan a dicha finca al lado del camino de su servicio por la espalda de las casas de las señoritas de Carrero y otros.
            2º- Que Antonio Ferreiro Eirín, vecino de esta villa, a medio de sus criados o familiares, a partir del mes de septiembre último a esta parte, se dedica a inquietar y perturbar el aprovechamiento y distribución de las aguas de riego antes citadas procedentes de la citada corredera de la Fuente, abriendo y franqueando la "torna" o repartidor que las lleva al fondal de la finca Casa-vella y después al río, en vez de regar la parte alta o superior de la referida finca.
            Suplico al Juzgado: que habiendo por presentada esta demanda con el poder y sus copias, se digne haberme como parte a nombre del que comparezco, admitir la información ofrecida, por su resultado acordar la celebración del juicio verbal de interdicto, y resolver en definitiva haber lugar al mismo, manteniendo a mi poderdante y los suyos en la posesión y disfrute pacífico de las aguas que riegan su finca descrita, mandando se requiera al perturbador, Antonio Ferreiro Eirín, que a lo sucesivo por si o familiares se abstengan de cometer los actos expresados u otros que manifiesten el mismo propósito, bajo apercibimiento de lo que haya lugar en derecho, con expresa imposición de costas.
 
            PRIMER OTROSÍ, Digo: que la cuantía no supera de mil pesetas.
           SEGUNDO OTROSÍ, Digo: que señalo como testigos para los dos extremos anotados y que serán citados de orden judicial, a
            Antonio Ferreiro Pérez
            D. Ricardo Trasmonte Mosquera
            Benita Rivas Franqueira
            Manuel Calviño Viqueira
            Juan Mosquera N.
            José Mareque Iglesias
            Domingo Vieites Álvarez.
                        Todos mayores de edad, vecinos de esta villa.
            TERCERO OTROSÍ, Digo: que precisando la copia del poder para otros usos, intereso me sea devuelta una vez anotada.
                        Órdenes 1º de febrero de 1934.