A Bailía

  No seu libro do ano 2008 "Toponimia de Galicia", da colección "Guías AZ" o ponferradino Fernando Cabeza Quiles fala nunha das súas entradas dos topónimos Bailía, Ordes e Orde, apuntando de novo á teoría de que estivesen relacionados coa existencia dunha orde relixiosa (teoría xa defendida polo filólogo Manuel Vidán Torreira).

 

   Chámase Bailía unha aldea da parroquia de Cañás, Carral (A Coruña). Outro lugar chamado Bailía está na parroquia de Leira, concello de Ordes (A Coruña). Este topónnimo fai referencia a unha "bailía", isto é, a un territorio ou xurisdición pertencente a unha orde relixioso-militar administrada por un "bailío". As "bailías" en Galicia pertencían especialmente ás ordes de Santiago, San Xoán de Malta, do Temple ou de San Xoán de Xerusalén. Estas nomeaban un membro ou cabaleiro da súa orde chamado bailío, especie de comendador encargado ou encomendado para administrar e, o que é máis importante, cobrar as cuantiosas rendas agrícolas das bailías ou encomendas a el encomendadas.

  Unha bailía importante e perfectamente documentada foi a de Vilar de Donas, Palas de Rei (Lugo), mosteiro nun principio feminino, que foi incorporado cos seus territorios, por doazón, á Orde de Santiago, fundada no ano 1170. Así, nun documento do ano 1233 o rei Fernando III confirma un privilexio concedido por Alfonso IX ao devandito mosteiro: "que est in bailia de Vilar de Donas" (Novo, 1986: 210). Noutra proba documental do ano 1274 aparece nomeada a devandita figura do "bailío", personificada en varios freires (non sabemos se cabaleiros ou clérigos) seguramente da citada Orde de Santiago: "e assy lo outorgo ante os freyres frey Pedro Payz, balio de Meyngon Fria, e frey Martino balio d'Ouleda, e Pedro Payz, balio d'Asma, e frey Areas Affonso e..." (Novo, 1986: 255).

  E, xa que logo, Bailía, un topónimo que fai referencia á palabra bailía, derivada do catalán batlle "alcalde", ou do aragonés baile "xuíz", e este do occitano baile, e este do latín bajulus "mozo de corda", pola comparación do administrador, alcalde, xuíz, no noso caso bailío, cun home (o mozo de corda) que leva unha carga.

 

  Antes dixemos que o bailío era unha especie de comendador encargado, ou mellor encomendado para administrar unha bailía ou encomenda; xorde así o topónimo A Encomenda, similar no seu significado ao de Bailía, en canto a nomear o territorio ou xirisdición dunha orde militar. Así, A Encomenda é o nome dunha parroquia e lugar do concello de Pobra de Trives (Ourense) onde habería en antigo tempo algún ben ou casa pertencente a algunha encomenda medieval.

 

  Para finalizar, aínda recoñecendo que o topónimo é problemático, propoñemos, só como posibilidade, que Ordes, nome da vila, parroquia e concello da provincia da Coruña, faga referencia, como os de Bailía, A Encomenda etc., a algunha propiedade dunha orde militar ou dun mosteiro. Así nun documento do ano 1249 cítase a orde cisterciense como "cisterciensis ordinis" (Romaní, 1989, t. 1: 576). O mesmo pensamos, pero con máis convencemento, do topónimo Orde, nome, entre outros lugares, dunha aldea da freguesía de San Miguel de Vilapedre, Sarria (Lugo), onde existiu un mosteiro familiar no barrio de San Mateo doado posteriormente con todos os seus bens ao mosteiro de Samos (Rielo, G.E.G., voz Vilapedre, San Miguel de, t. 30:89). Mosteiro pertencente á orde bieita, que puido ter algunha posesión no devandito lugar de Orde desta parroquia, se é que o topónimo non fai referencia directamente á devandita orde.

  En canto á documentación antiga, se no artigo titulado O TEMPLE servímonos de documentos que citan antigas propiedades da orde do mesmo nome: "huna leyra que he do Tenple"; agora para ilustrar o topónimo Orde, valémonos de exemplos semellantes, como é o caso dun documento do ano 1390 do mosteiro de Vilar de Donas, incorporado, segundo indicamos ao principio do artigo, á Orde de Santiago, no que Alfonso Gómez, prior do citado mosteiro, afora unhas terras entre as que se atopaba "outra leira da Orden" (Novo, 1966: 303).

   Anos antes, noutro testemuño escrito en 1376, Rodrigo, o prior do mesmo mosteiro nesa época, afora a Xoán Estevenes e á súa muller todas as herdades que o mosteiro tiña en Goadroi e  en toda a freguesía de Santiago de Reboredo: Aforamos a uos Johan Esteuenes... todos los herdamentos que nos e nosa Orden (ten) en Goaadroy..." (Novo, 1986: 291).

 

  Pensamos, pois, que os nomes de lugar galegos chamados Orde, puideron ser antes *(Leira da) Orde, *(Herdade da) Orde etc. Isto que dentro da toponimia galega é só unha hipótese, convértese nunha realidade perfectamente contrastada fóra de Galicia, onde se conserva algún topónimo no que aparecen sintagmas toponímicos parecidos aos anteriores. É o caso, por exemplo, de Quintanar de la Orden, nome de vila da provincia de Toledo, onde debeu haber unha grande extensión de terreo, tipo granxa ou quintanar, que puido pertencer á Orde de Santiago ou a algunha orde propiamente relixiosa.

Fernando Cabeza Quiles