sábado, 28 de septiembre de 2024

Bolboretas para non expertos

   En Bolboretas para principiantes falei das 12 especies de bolboretas diurnas máis habituais nos arredores da vila de Ordes (segundo o meu criterio). Hoxe subiremos un nivel e falarei doutras que tamén se poden ver con certa frecuencia. Recordade que isto é algo bastante aleatorio porque bolboretas abundantes un ano poden case desaparecer ao seguinte. Todas as que saen nas fotos, agás Boloria dia, foron vistas por min (e polo meu experto de cabeceira Alejandro Lázaro Camafreita), pero pode haber outras bolboretas máis numerosas que eu non teña observado e por iso non as cito. Para coñecer o nome científico debedes picar nas ligazóns.
 
 
  En canto a tamaño hai un par de bolboretas que son as raíñas indiscutibles. A enorme macaón chega a alcanzar os 8 centímetros de envergadura. Algo menor é a podalirio que se parece superficialmente porque ambas as dúas teñen de fondo unha cor amarela pálida, pero cando están preto de nós non hai erro posible, xa que a podalirio ten unhas listas negras que a semellan a unha cebra (de aí ven o seu nome galego galo cebrado).
 

  Agora ven o turno doutra bolboreta bastante grande e intensamente laranxa. É a moi fermosa nacarada (señora en galego). Habitual a carón dos ríos, voa continuamente e é bastante difícil vela parar, agás se hai algunha budleia, planta que as atrae moito. Tamén de cor laranxa é a inconfundible esnacada do c branco, nome que ao igual que o científico poligonia, alude á forma quebrada do borde das súas ás e a que no seu reverso ten un debuxo branco semellante á letra C. A sofía (espelliños en galego), igualmente laranxa é moi fácil de recoñecer porque no reverso das ás ten como uns lunares intensamente brancos e brillantes. A perlada violeta, en cambio ten unha especie de mosaico de diferentes cores no que as partes brancas non destacan tanto. É moi parecida á perlada castaña que tamén se pode atopar na comarca de Ordes.
 

  Unha bolboreta con ás de anverso maioritariamente negro é a ninfa do bosque, en cambio o reverso é parecido ao da sofía. Tamén das familia dos ninfálidos é a tornasolada pequena (irisodio pequeno), moi similar pero cuns tonos azuis sumamente bonitos.
 

  Agora falaremos dalgúnhas licénidas, bolboretas pequenas e moi numerosas (representan o 40 % das especies diurnas). En Ordes podemos atopar a mouriña do sur, a rabeira común, a rabeira estriada e moitas especies máis difíciles de distinguir entre si.
 
 
  Outra bolboreta que se pode atopar con certa frecuencia é a dourada, da familia dos Hespéridos, bastante diferente das bolboretas clásicas. O seu pequeno tamaño e os grandes ollos escuros fan que teñan un certo parecido coas moscas. Segundo A. Lázaro Camafreita hai varias especies moi parecidas no noso concello, pero eu non son quen de distinguilas. Outras hespéridas, como a carcharodo ou a erinea (saltareira), xa teñen outras cores diferentes.
  E remato coa esfinxe colibrí. As esfinxes son bolboretas nocturnas pero hai algunha como é o caso que ten hábitos diurnos. Recibe o seu nome porque non se pousa nas flores e bate as ás a enorme velocidade. Se non nos fixamos ben podémola confundir facilmente cun abellorro.
 
  En Ordes hai bastantes especies de bolboretas. Segundo Alejandro Lázaro Camafreita, o maior experto neste tema, roldan as 80 (as diurnas) en toda a comarca. No concello hai moitas pero moi desigualmente repartidas. As zonas onde houbo concentracións parcelarias a partir da década dos 70 son máis pobres porque transformáronse en leiras de millo ou prados de herba destinados a alimentar o gando. Nestas zonas apenas se poden ver de 12 a 15 especies no mellor momento. Unha  cantidade similar voa nas zonas de degradación próximas ás plantacións de eucaliptos. Dentro das propias plantacións apenas se ven bolboretas, son case un "deserto verde". O maior número acádase nos cursos fluviais máis grandes (non nos pequenos regatos) onde se poden atopar de 25 a 30 especies sen demasiada dificultade. Por exemplo, na Senda Verde que está a carón do río Lengüelle pódense observar multitude de bolboretas con extrema facilidade.
  Agora velaquí unha lista de moitas bolboretas diurnas que podedes ver no concello  e comarca de Ordes, agrupadas por familias. Ademais do nome científico engado o seu nome popular en castelán (e ás veces unha tradución do inglés).
 

ALGUNHAS BOLBORETAS DA COMARCA DE ORDES

Papilio machaon macaón

Iphiclides feisthemelii podalirio

Ochlodes sylvanus dorada orla ancha

Thymelicus acteon dorada oscura

Erynnis tages sucia patrona

Lycaena phlaeas manto bicolor

Polyommatus icarus ícaro

Pseudophilotes baton batuta azul

Celastrina argiolus náyade

Lampides boeticus canela estriada

Satyrium esculi querquera o princesa

Favonius quercus nazarena

Thymelicus sylvestris dorada de línea larga

Hesperia comma dorada manchas blancas

Carcharodus alceae piquitos castaña

Lycaena tityrus manto oscuro

Lycaena alciphron manto púrpura

Aricia cramera morena

Cupido argiades naranjita rabicorta

Leptotes pirithous gris estriada

Satyrium spini mancha azul

Plebejus argus hocecillas

Pieris brassicae mariposa de la col

Pieris napi blanca verdinervosa

Colias croceus colia

Pieris rapae blanquita de la col

Leptidea sinapis blanca esbelta

Gonepteryx rhamni limonera

Vanessa atalanta atalanta

Vanessa cardui cardera

Argynnis paphia nacarada

Brenthis dafne laurel

Boloria selene perlada castaña

Euphydryas aurinia doncella ondas rojas

Apatura ilia tornasolada

Maniola jurtina loba

Coenonympha arcania ninfa perlada

Coenonympha glycerion ninfa morena

Melanargia lachesis medioluto

Erebia triarius montañesa

Aglais io pavo real

Polygonia c-album c-blanca

Argynnis adippe nacarada puntos rojos

Boloria dia doncella violeta

Melitaea phoebe doncella mayor

Melitaea diamina doncella oscura

Limenitis camilla ninfa del bosque

Pararge aegeria maculada

Pyronia tithonus lobito jaspeado

Coenonympha dorus velado de negro

Coenonympha pamphilus pánfila

Issoria lathonia sofía

miércoles, 25 de septiembre de 2024

Acta notarial de 1864

  Velaquí unha pequena curiosidade local, un documento que data nada menos que do ano 1864. É a venda dun soar por parte da miña antepasada Juana Josefa Noya e os seus fillos, Juan e José Ferreiro, ao procurador nacido en Frades Juan Carnota Calvo (1830-1905), que sería alcalde de Ordes nos anos 70 do século XIX e pai do xornalista Vicente Carnota e do tamén procurador José Carnota. O soar estaba onde logo vivirían Pepita a churrera e os seus irmáns, preto de onde está hoxe a ferraxería Calvo.
  Agradecementos a Carlos Calvo pola laboriosa transcripción das 8 follas do documento orixinal (e por enviarmo, claro). Manteño a ortografía que empregou o escribán.
 
 
  En la villa de Ordenes a quince de Abril de mil ochocientos sesenta y cuatro. Antemi Don José Antonio de la Iglesia notario vecino de la misma e incorporado al Colegio notarial del territorio de la Coruña y testigos comparecen en este acto_
  De una parte Josefa Noya Martinez viuda de Pascual Ferreyro, labradora y sus unicos hijos Juan Ferreyro Noya y José Ferreyro Noya, también labradores todos tres vecinos de esta villa.__
  Y de otra Don Juan Carnota Calvo, procurador de número del Juzgado de primera instancia de este partido, vecino de esta misma villa; a quienes doy fe conozco.__
  Y asegurando ser la Josefa de sesenta años de edad, el Juan Ferreyro de treinta y seis, el Jose Ferreyro de treinta y cuatro, y el don Juan Carnota de treinta y tres, de estado casados a escepción de la primera que es viuda, con la libre administración de sus bienes y en el pleno goce de los derechos civiles, con capacidad legal los tres primeros para vender y el último para comprar la finca que se espresará y por consiguiente para formalizar la presente escritura de compra-venta, espusieron los siguientes hechos.__
  Primero: que a los Josefa Noya Martinez viuda de Pascual Ferreyro y sus únicos hijos Juan y José Ferreyro corresponde en propiedad un monte que se llama de junto a la Carretera sembradura cuatro ferrados y dos cuartillos igual a veintiseis areas, linda á saliente muro que dibide mas monte de Juan Carballido, á medio dia muro que igualmente dibide un labradío de don Florencio Pol antes Benito Boo á poniente carretera que conduce de Santiago á la Coruña y viceversa y á norte con otra tenza de los vendedores que se halla ási mismo á monte. Cuya finca con otras fué adquirida por el Pascual Ferreyro cuando se hallaba casado con la Josefa Noya en seis de Mayo de mil ochocientos cuarenta y tres ante el Escribano Don Narciso José Peón de que se tomó razón alos folios ciento cuarenta y ocho vuelto y siguiente, libro cuarto del partido en seis de Junio del mismo año de cuarenta y tres previa satisfacion de derechos a la Hacienda, cuyo monte en cuestión está comprendido en dicha escritura de adquisicion en la segunda partida. De la copia de escritura espedida por el mismo Escribano Peón no resulta carga alguna sobre dicha finca, y por el contrario consta que no tiene sobre si grabamen ni responsabilidad de ningun genero. Por muerte del Pascual Ferreyro se hizo división y partija de su fincabilidad tocando á su viuda Josefa Noya la mitad de los montes, á Juan Ferreyro dos terceras partes de otra mitad y á José Ferreyro una tercera parte de la otra mitad sin que los dividiesen entre si por su escaso valor, según resulta de los cupos o hijuelas expedidas por el inteligente don Frutuoso Lata en veinticuatro de diciembre de cincuenta y nueve registrados en hipotecas a los folios ciento trece y siguientes libro séptimo de Ordenes. Y doy fé a mayor abundamiento que los vendedores son los únicos herederos de Pascual Ferreyro.__
  Segundo. Que todas partes hán convenido la venta de diez y ocho cuartillos de sembradura en el mencionado monte a favor del Don Juan Carnota en el estremo del medio dia o Sur en donde el mismo acaba de edificar una casa de planta baja y tambien se llamará de junto a la carretera y confina Norte la demás parte que queda á los vendedores, saliente labradio de Don Florencio Pol muro de tierra en medio y á Poniente Carreterra que conduce de Santiago á la Coruña y vice–versa; cuya venta combinieron en la forma y con las condiciones que se espresaran.__
  En su consecuencia llebando á efecto lo combenido los Josefa Noya y sus hijos Juan y José Ferreyro de su libre consentimiento y por virtud de la presente escritura publica, venden y dan en venta real por juro de heredad y pertua enagenacion, a fabor del mencionado Don Juan Carnota Calvo los referidos diez y ocho cuartillos de sembradura en la referida finca, bajo las clausulas y condiciones siguientes.__
  Primera. Los vendedores trasmiten la propiedad y dominio pleno de los deslindados diez y ocho cuartillos de sembradura á monte á fabor del comprador Don Juan Carnota Calvo y sus sucesores con todas sus pertenencias, usos, derechos reales y personales, y cuantos puedan corresponderla sin reserbacion alguna para que la posea en propiedad y en igual forma que la venian poseyendo los vendedores por precio y cuantia de ciento veinte reales Vellon.__
  Segunda. Consiguiente a lo convenido, Don Juan Carnota Calbo entrega a los vendedores Josefa Noya y sus hijos Juan y José Ferreyro la suma de los ciento veinte reales, en esta forma: sesenta para la primera, cuarenta para el segundo y veinte para el tercero; que en monedas de plata, contaron y hallandolas conformes las pasaron a su poder, dandose por satisfechos de esta cantidad, de cuya entrega y recibo doy fé por haberse entregado realmente á mi presencia y de los testigos instrumentales.__
  Tercera. Todos contratantes declaran que los ciento veinte reales precio de esta venta son el Justo y verdadero valor de la parte de monte vendido, y que una vez inscripta esta venta en el registro de la propiedad no se anulará ni rescindirá en perjuicio de tercero por ninguna de las causas consignadas en el articulo treinta y ocho de la ley hipotecaria.__
  Cuarta. El comprador entrará desde hoy y sin otro acto que el otorgamiento de la presente escritura en el pleno uso y ejercicio de todos los derechos y dominio que á los vendedores correspondian sobre el monte que se vende.__
  Quinta. Los otorgantes eligen esta villa de Ordenes como su vecindad para todos los actos y notificaciones que puedan tener lugar por razon de este contrato, sometiendose espresamente a los Señores Jueces ordinarios de la misma.__
  Sesta. El Juan Ferreyro uno de los vendedores reserba para si esclusivamente el derecho para poder edificar otra casa en el gueco que existe entre la casa que edificó el Don Juan Carnota y el muro que divide la heredad de Don Florencio Pol al Sur que cabe en los diez y ocho cuartillos y que podrá unirla ala del Carnota y sin que pueda cobrarle nada por razon de medianil.__
  Septima. El comprador acepta esta escritura en todas sus partes.__
  Octava. Se hace espresa reserba de la hipoteca legal en cuya virtud tiene el Estado preferencia sobre cualquier otro acreedor por el cobro de la última anualidad del importe repartido y no satisfecho por los mismos bienes inmuebles que resultan de esta escritura.__
  Novena. Se advierte á las partes de la obligación de presentar esta escritura como sugeta a inscripción en el registro de la propiedad del partido para que tenga efecto pues de no hacerlo será inadmisible en los Juzgados y Tribunales Ordinarios y especiales, en los Consejos y en las oficinas del Gobierno, y que la misma no podrá oponerse ni perjudicar á terceros, sinó desde la fecha de su inscripcion en el registro.__
  Bajo cuyas clausulas y condiciones las partes se obligan al cumplimiento de lo establecido en el presente instrumento publico con la responsabilidad de los gastos, daños y perjuicios que se les irroguen.__
  Asi lo digeron otorgan y firman á escepción de la Josefa Noya por no saber, verificado á su ruego un testigo de los presentes que lo fueron instrumentales Don Joaquin Andrade Suarez y Antonio Gende Villaverde de este pueblo, ambos de edad competente que manifestaron no tener escepcion legal que les impida serlo.__
  Leido integramente por mi el notario este instrumento original y adbertidos todos del derecho que la ley les concede para leerlo por si mismo antes que lo firmen, del que no usaron los otorgantes perseveran en su resolucion y los testigos estan conformes con su contenido. De la escritura resultaron las enmiendas siguientes: Enmendado=e=n=ha, y entre líneas =dia=lo que apruevan partes y testigos.
  De todo lo cual doy fe = Juan Ferreyro = Jose Ferreyro = Juan Carnota = Testigo y arruego = Joaquin Andrade = Antonio Gende = Esta signado = Antemi D. Jose Antonio de la Iglesia.__
  Es primera copia del original inserto que escribo en cinco hojas del sello noveno y bajo el numero setenta y uno queda en mi poder para registro de escrituras publicas de este año de mil ochocientos sesenta y cuatro á que me remito. Y de pedimiento del comprador espido la presente en estos dos pliegos de igual sello rubricadas las tres primeras hojas con la de que uso estando en Ordenes al dia, mes y año de su otorgamiento.
 

sábado, 21 de septiembre de 2024

Beleza capilar

   Se nos poñemos a pensar nalgunha calidade dos ordenses, seguro que nos veñen moitas á cabeza (a maioría negativas), pero probablemente o último que se nos ocorra é relacionalos coa beleza.
  Por iso foi tan sorprendente para moitos o ano 2007, cando coñecemos a nova de que fora elixido Míster Coruña un mozo de Ordes.
  Ben, temos que matizar que non era un ordense de pura raza, pois os seus pais, Rogelio Bodelo Pichel (1954-2023) e Antonia Deus Fraga, aínda que veciños da rúa da Canteira, procedían da parroquia de Monzo (Trazo).
  Propietarios da fábrica de camisas Deus, o seu único fillo Rogelio Bodelo Deus xa naceu en Ordes en 1983 e medrou forte e lozano. A súa percha de 185 centímetros valeulle para xogar ao fútbol no equipo da vila, pero o de pegar patadas non era o seu.
  Viaxaba todos os días á Coruña a estudar Dirección e Administración de Empresas no Cesuga. Na cidade coñeceu no ano 2006 a Noelia Barreiro Naveiro, unha bela compostelá 3 anos máis nova, que estudaba Turismo no Centro Español de Novas Profesións, e coa que comezou a saír. Ela tiña en mente ser modelo e Rogelio, que simplemente a acompañaba, recibiu unha proposta da mesma axencia na que estaba ela. Ambos os dous presentáronse ao certame de beleza da Coruña (Noelia xa por 3º vez).
 

  E... xa temos o primeiro Míster Coruña ordense en decembro do 2007. Por certo que con todo o rebumbio a parella xa estaba desfeita cando gañaron, aínda que "mantiñan moi boa amizade".
  Agora había que ir polo trofeo nacional. E aquí chega o interesante: Rogelio logrou ser elixido entre o seis máis guapos de España, pero nas votacións paralelas que se celebraron na Internet sucedeu todo o contrario. Acadou oficiosamente o título de "Míster máis feo". Nalgún dos foros destacaban "a súa cara de brutote, as súas longas melenas e os seus anchos narices".
  A que se debía esta disparidade de criterio? Pois foi simplemente unha cuestión capilar. Rogelio cortouse as súas melenas para a final, e ao revés que Sansón, este cambio de look tróuxolle a fortuna. Podería dicirse que gañou "polos pelos".
  Xa lanzado, en Finestrat (Alacante) foi gañador do concurso Best Model of the World en xullo de 2008. Días despois recibiu unha homenaxe na Casa do concello á que asistiron unha chea de mulleres que querían coñecelo.
  Rogelio seguiu durante algún tempo pola senda da moda, pero hoxe xa está fóra de ese mundo.

sábado, 14 de septiembre de 2024

Festas de San Cristovo

   Ao longo do tempo houbo celebracións tradicionais que aínda perduran e outras que tiveron moito éxito no seu momento e despois desapareceron. 
  Nos anos 50, cando o número de coches, camións e autobuses era baixo, celebrábase con moito entusiasmo a festa de San Cristovo (arredor do día 10 de xullo). O máis esperado era a procesión na que todos os vehículos competían por ir ben engalanados. Mágoa que nos 60 esmoreceu esta tradición.
 

sábado, 7 de septiembre de 2024

Cruceiro de Beán


   Situado fóra do adro pero a escasos 20 metros ao norte da igrexa de Santa María da parroquia de Beán, este cruceiro destaca pola súa altura, que rolda os 5 metros, e pola diferenza no desgaste de varios elementos que delata as súas distintas idades.
  A plataforma é moderna, aparentemente de bloques de pedra (aínda que o interior podería ser perfectamente de calquera material). Consta de 3 graos, máis outro case soterrado no asfalto da estrada, cunha altura total de 80 centímetros. Sobre a plataforma hai un pedestal cúbico con remate moldurado duns 55 centímetros de altura. O varal -xunto co capitel- da mostras evidentes de ser a peza de maior antigüidade. É octogonal pero comeza e remata cadrado. Mide entre 2,70 e 2,80 metros de altura.
   O capitel ten forma troncopiramidal invertida. Inicia con astrágalo cuadrangular liso e remata nun ábaco con lados rectos. Está moi erosionado pero distínguense claramente adornos de volutas nas esquinas e pétalos.
  A cruz rectangular con remates de forma trevoada, é unha peza moderna, presumiblemente de formigón, que debe datar de finais do século XX (posiblemente a mesma idade ca plataforma). É bastante peculiar porque non contén a típica imaxe de Cristo senón só unha Santa Face, inscrita nun circulo, mirando ao norte. Cara ao sur, onde está a igrexa, hai outra imaxe tamén peculiar: unha Virxe sobre peaña, sostendo unha cruz lisa que lle chega desde o pescozo ata os pés. Detrás da cabeza varias follas de gran tamaño adornan a parte alta da cruz.
   Se queres ver máis fotos e a súa ubicación nun mapa preme en Cruceiro de Beán da excelente web Todos los cruceiros de Galicia.
 

martes, 3 de septiembre de 2024

José Fernández Fuentes

   José Fernández Fuentes, don José, foi párroco de Ordes durante 24 anos, desde 1957 ata 1981. Ese tempo serviulle para deixar unha forte pegada tanto positiva como negativa.
  Naceu en 1905 na vila de Muros no seo dunha familia bastante relixiosa. Tivo varios irmáns entre os que estaba Belia Ángela Fernández Fuentes*.
  Estudou na Universidade Pontificia de Santiago e oficiou a súa primeira misa o 30 de outubro de 1928 na súa parroquia natal, San Pedro de Muros. En outubro de 1929 deixou de ser presbítero e foi nomeado coadxutor de Pobra do Caramiñal. Logo ascendeu a ecónomo en Santa María de Oza e en 1940 foi destinado como párroco a Santo Estevo de Morás (Arteixo).
 
  Cansado de estar nunha parroquia rural, en 1957 cumpriu o seu obxectivo ao ser destinado a Ordes. Probablemente neste cambio tivo que ver o feito de que a súa irmá Belia xa estivese na vila exercendo como mestra. Presentado como era costume polo conde de Altamira, a finais de outubro tomou posesión do cargo no Palacio Arcebispal pero non chegou a Ordes ata o 7 de novembro.
  Tal como pasara no século XIX, o crecemento demográfico da vila fixo que a igrexa parroquial quedase pequena. Deste xeito don José xa tiña o seu primeiro obxectivo: facer unha ampliación que a adaptara ás novas necesidades. Pero... de onde sacar os cartos?
  Non lle tremeu o pulso e dado que a vella capela de Lourdes estaba en estado ruinoso, deixou derrubala (quedándose con algúns elementos) e vendeu o terreo a Kilé, Alfonso e Peteiro. Logo iniciou as obras na parroquial. Houbo unha pequena polémica sobre se ampliar para adiante ou para atrás e finalmente decidiuse achegar a fachada á estrada, o que permitiu ademais seguir celebrando o culto. Sobre 1962 remataron estas obras que duplicaron a capacidade do templo. Resultaron un éxito porque a igrexa quedou moi ben, adaptándose admirablemente ao estilo do arquitecto Faustino Domínguez, aínda que algúns queixáronse da desaparición do reloxo da fachada.
 
  En abril de 1964 sería nomeado arcipreste de Berreo de Arriba. Esta primeira época foi o punto culminante da súa popularidade en Ordes. Se ben molestou a moitos a desaparición da capela e o maltrato aos vellos restos, non había a conciencia actual e non causou o rexeitamento que habería hoxe e o arranxo da igrexa gustou.
  Pero aos poucos foi perdendo simpatías. Acostumados á cultura e expresión impecable de don Joaquín Andrade (don Francisco Nimo apenas durou un ano), don José era un home tosco, de man pesada cos rapaces (a época era propicia) e que non tiña grandes amigos na vila. Proba disto era o seu alcume oficial Pepe Farias por ter moita afección a estes cigarros. Tamén teño oído a varios rapaces referirse a el como Cacha Pelada (por motivos obvios).
  Outras cousas que molestaron aos fregueses foron o feito de pechar con cancelas o adro, habitual lugar de xogo nos anos 50, e algúns comentarios que soltaba desde o púlpito, especialmente un que pronunciou durante o funeral de Mundito en 1974.
 
  Pero o seu momento máis baixo foi en outubro de 1976. Se xa vendera a finais dos anos 60 unha franxa da zona norte do adro a Pepe de Betanzos, ese mes descubriuse que presentara no Concello un proxecto para construír no adro unha casa con soto, baixo comercial e tres pisos. Tamén houbo rumores que xa estaba vendido o igrexario por 18 millóns de pesetas a tres empresarios da vila. Inmediatamente o pobo, indignado, deixou oír a súa voz. O domingo 3 de outubro a vila amenceu chea de pasquíns e folletos de cores que se opoñían a esa idea. O feito tivo tal repercusión que ata unha revista nacional, "El Pope", se fixo eco comparando Ordes con Fuenteovejuna.
  Afortunadamente o proxecto non foi adiante e os ánimos calmaron. Don José seguiu sendo parróco de Ordes ata a súa xubilación en 1981.
 
  Continuou vivindo na vila (tiña un piso na Rúa de Galicia) ata a súa morte o 11 de xaneiro de 1990. Está soterrado no cemiterio do Piñeiro xunto á súa nai Ramona Fuentes (m.1965) e dúas irmás.
 
* Belia Ángela Fernández Fuentes (m.22-12-1994) estudou Maxisterio. Exerceu en diversos lugares como Trobe ou Brea na parroquia de Soandres. En maio de 1951 foi destinada á escola do Casal (onde tamén estaba Alfonso Lesta) e logo daría clase na vila. Casou co mestre ordense Ricardo Rama Blanco (m.1960) con quen viviu no Edificio Rama (antiga Casa do Concello) e co que tería un único fillo, tamén chamado Ricardo (m.2007). Era moi relixiosa e foi unha das camareiras da Virxe.