A sublevación militar iniciada
en África o venres 17 de xullo de 1936
non se concretou en Galicia ata a mañá do luns día 20. Aínda que alcaldes e
gobernadores civís trataron de prepararse, a confusión foi a nota dominante. As
consignas tranquilizadoras de Casares Quiroga foron tomadas en conta e ata se
xogou no estadio do Deportivo un partido de máxima rivalidade co Celta.
Con todo nos cuarteis a
conspiración desenvolvíase sen pausa e ao mediodía dese luns 20 foi declarado o
Estado de Guerra. Na Coruña oficiais de mediana gradación entre os que
destacaba o coronel P. Martín Alonso (o home de Mola en Galicia) tomaron o
mando. Os dous principais
mandos militares, os xenerais Salcedo Molinuevo e Caridad Pita, leais á
República, foron detidos e logo fusilados. Na base militar de Ferrol,
sucedeu o mesmo co xefe do Arsenal, o almirante Azarola, tamén fusilado. No
resto de Galicia, diversos oficiais fixéronse co control da situación, aínda
que na cidade de Vigo durante a lectura do bando do Estado de Guerra por parte
do Capitán Carreró na Porta do Sol produciuse unha descarga contra a poboación
que deixou máis dunha ducia de mortos.
A resistencia, organizada polos gobernadores
civís ou deixada nas mans das organizacións obreiras, foi breve e pode darse
por concluída o día 25. O balance dos enfrontamentos foi dunha centena de
mortos, producidos especialmente na Coruña, Ferrol e Vigo. Nalgunhas vilas,
como Tui ou Viveiro, a resistencia foi notable pero tamén de curta duración.
En Ordes as forzas de esquerda organizáronse
para a resistencia durante a fin de semana. O día 18 chegaron instrucións do Goberno Civil de requisar explosivos. Atendeunas o tenente de alcalde Pedro del Río Caramelo pola ausencia do alcalde Germán Doval. A Garda Civil colaborou e requisou o polvorín de Fernando Liste Mosquera. Posteriormente, en cambio, mantivo unha actitude neutra e negouse a entregar as súas armas ao Comité de Defensa que encabezaba o médico Alonso Puente.
O domingo 19 tivo lugar un feito
sorprendente: os defensores da República detiveron ao xeneral José Sánchez Ocaña ao pasar pola vila cando se trasladaba no seu coche oficial desde Pontevedra
á Coruña. Sánchez Ocaña fora xefe do Estado Maior central do Exército e o 18 de
xullo presentara a dimisión do seu cargo ao ministro de Guerra, fuxindo de
Madrid a Galicia. Aínda que se falou de que estaba en conexión cos sublevados
non recibiría posteriormente cargo nin honra algún dos triunfadores, pasando ao
ostracismo máis absoluto. O seu caso continúa hoxe sendo unha incógnita.
O día 20 antes de anoitecer chegou a Columna Sanfins, formada por mineiros de Lousame de ideoloxía anarquista. Despois de
dubidar se ir a Pontevedra ou á Coruña, gañou esta 2ª opción, así que volveron
marchar acompañados de dúas camionetas cun grupo de traballadores de Mesía entre
os que estaban o seu alcalde e o xastre Manuel Ponte Pedreira. Na
Coruña participaron nos combates pero sen opción de victoria. Un grupo volvería a Ordes para colaborar na súa
defensa, vixiando, poñendo bombas e requisando armas polas parroquias.
As armas proviñan das casas dos dereitistas como os Concheiro, Balbino del Valle González, o médico de Mesía Jesús Gómez Aparicio, o sacerdote Domingo Barbeito Veiras ou o guarnicioneiro Francisco López Cea (que anos despois tería a casa de comidas "La Arzuana" en Alfonso Senra). Tamén foron requisados seis vehículos de Domingo Vieites Álvarez (marido de Ramona Faya), Rogelio Prado, César Pol, Antonio Concheiro, Fernando Liste e un fillo de José Faya Fernández.
O maior incidente durante eses días foi o
incendio da escribanía do xulgado (no que hoxe é Alfonso Senra 78 e que logo foi
propiedade de Francisco Concheiro), parece ser que con intención de que as
chamas se propagasen á casa veciña polo norte que pertencía ao ex-alcalde
Antonio Concheiro. Tamén houbo detencións (Ángel e Celestino Concheiro, e José del Valle, fillo de Balbino del Valle, o dono da Casa grande de Parada) aínda que algúns significados
dereitistas como o propio Antonio Concheiro ou Domingo Antonio Moar deixaran a vila por
precaución. Así mesmo foi ameazado o párroco D. Ramón Mosteiro, asaltada a
reitoral e danado o cruceiro de Poulo (día 20).
En gran parte destes incidentes levaron a voz cantante esquerdistas de Santiago como Francisco Comesaña (mozo de Ascensión Concheiro), os irmáns Luis e Jesús Pasín Noya, Adonis Morón e Juan Garea Cabanas Juancillo.
O esforzo dos defensores acabou o venres 24,
en que se coñeceu de maneira xeneralizada o bando de guerra ditado pola VIII
División Orgánica que posicionaba todo o exército a favor do bando sublevado.
Os militares entraron en Ordes sen oposición, sendo recibidos por uns poucos
simpatizantes.
Comezaría case inmediatamente unha dura
represión contra os defensores máis activos da República que se cobraría
numerosas vítimas.
O sacerdote Manuel Silva Ferreiro na súa obra "Galicia y el Movimiento Nacional", publicado en 1938 (só dous anos despois dos feitos) describe co seu particular punto de vista os sucesos destes días en Ordes e Frades.
El movimiento revolucionario adquirió
en Órdenes gran intensidad y desarrollo, ya por el crecido número de
militantes, ya principalmente por la organización.
Las milicias rojas
perfectamente equipadas -provistas de armas previamente requisadas a las
personas de orden, e incluso de bombas elaboradas a este fin- eran mandadas y obedecían a jefes
determinados.
Los puentes en las carreteras
de acceso a la villa se habían minado, y se construyeran trincheras que
defendiesen al pueblo de un posible ataque por parte de las fuerzas del
Ejército. Organización en una palabra, de carácter militar.
Cuando el 19 de julio
arribaron a Órdenes, procedentes de Santiago, un Teniente de Seguridad con
varios números que obedecían todavía al Gobierno de Madrid, y un pelotón de
paisanos de destacada significación revolucionaria, entre los que figuraba
Francisco Comesaña Rendo, existía ya en aquella villa un Comité revolucionario
del que, entre otros, formaba parte Germán Doval García, que asumiera las
funciones de alcalde, el maestro nacional José García Fernández, Manuel del Río Mandayo, presidente de un sindicato comunista, y Manuel del Río Pampín.
Este comité había ordenado la formación
de milicias, invistiendo de la autoridad de jefe de las mismas al médico del
Ayuntamiento de Órdenes D. Alonso Alonso Puente*, que gustaba de lucir ante
ellas el uniforme de comisario rojo; dispuso también la requisa de armas y los
registros en casas particulares, y llegó a proponer una visita a la Casa
cuartel de la Guardia Civil, con la pretensión de que esta entregase las armas
que tenía en depósito.
Adonis Morón Silva -que
saliera de Santiago al frente de un nutrido grupo de comunistas- llegó hasta
Órdenes, y al ver allí tanto obrero
parado, creyendo tal vez que en la Coruña había trabajo para todos, allá envió una buena parte de ellos, después de
arengarlos convenientemente.
En Órdenes quedaba con todo,
gente suficiente para reducir a escombros la secretaría del Juzgado, así como
todo el inmueble donde esta se hallaba emplazada; para asaltar en Santa Marina
de Parada la casa denominada del Pazo, y para llevarse detenido e ingresarlo en
la cárcel del partido, a un hijo del propietario de la misma, D. Balbino del
Valle.
DISTRITO DE FRADES
No por ser zona montañosa y
completamente diseminada, se vio libre el distrito de Frades de las propagandas
avanzadas de la revolución, que allí prendieron con la facilidad que prenden
siempre en cerebros poco cultivados, y plasmaron en diversos sindicatos de
carácter comunista, como los de Céltigos, Gafoy, Añá y Ledoira, de cuyos
centros salieron las fuerzas auxiliares que aportó Frades a la causa roja.
En la noche del 19 de julio,
acudió a casa del médico señor Briones, una nutrida comisión de hombres
armados, que, tras diversas deliberaciones, acordaron la detención de D. José
Botana Sánchez, secretario del Juzgado Municipal de Frades; D. Benigno Cortés
Quibén, párroco de Papucín; D. Félix Ruano Bello, secretario del ayuntamiento;
la esposa y un hijo de este, y Salvador Iglesias Uzal, labrador de Ledoira.
Todas estas detenciones se efectuaron en la misma noche del 19; y en la mañana
del 20, después de haber permanecido los detenidos varias horas en el domicilio
de Briones, fueron conducidos a Santiago, escoltados por 10 escopeteros, y
presentados luego al Comité de obreros de aquella ciudad, que ordenó el rápido
ingreso de los detenidos en la cárcel, donde habían de permanecer hasta que el
teniente Quesada los pusiese en Libertad, a las cuatro de la mañana del día 21.
No es esto sin embargo -con
ser harto grave e ilegal- el principal testimonio de acusación contra los
marxistas de Frades: tuvieron además, para su desgracia, la triste y lamentable
ocurrencia de permanecer en armas después de declarado el Estado de Guerra,
cortando la carretera de Curtis con trozos de madera, y cometiendo otros
abusos, que habían de acarrear el infortunio
de muchos y la desgracia irreparable
de algunos.
Eran miembros significados del
sindicato, y tomaron parte activa en los hechos que acabamos de historiar,
entre otros: Ramón Calvo Budiño, Victoriano Ferreño Sánchez "Furaño"
y José Gestal Castro, vecinos de las parroquias de Añá, Céltigos y Gafoy, respectivamente.
* O médico compostelán Alonso Puente tiña como nomes Alonso Antonio, polo que nalgúns lugares figura como Alonso e noutros como Antonio. Logrou pasar a Portugal e logo a México onde casou con Estrella Concheiro García.
No hay comentarios:
Publicar un comentario