domingo, 23 de mayo de 2021

O Alzamento

  A sublevación militar iniciada en África o venres 17 de xullo de 1936 non se concretou en Galicia ata a mañá do luns día 20. Aínda que alcaldes e gobernadores civís trataron de prepararse, a confusión foi a nota dominante. As consignas tranquilizadoras de Casares Quiroga foron tomadas en conta e ata se xogou no estadio do Deportivo un partido de máxima rivalidade co Celta.
 
 Con todo nos cuarteis a conspiración desenvolvíase sen pausa e ao mediodía dese luns 20 foi declarado o Estado de Guerra. Na Coruña oficiais de mediana gradación entre os que destacaba o coronel P. Martín Alonso (o home de Mola en Galicia) tomaron o mando. Os dous principais mandos militares, os xenerais Salcedo Molinuevo e Caridad Pita, leais á República, foron detidos e logo fusilados. Na base militar de Ferrol, sucedeu o mesmo co xefe do Arsenal, o almirante Azarola, tamén fusilado. No resto de Galicia, diversos oficiais fixéronse co control da situación, aínda que na cidade de Vigo durante a lectura do bando do Estado de Guerra por parte do Capitán Carreró na Porta do Sol produciuse unha descarga contra a poboación que deixou máis dunha ducia de mortos.
 
  A resistencia, organizada polos gobernadores civís ou deixada nas mans das organizacións obreiras, foi breve e pode darse por concluída o día 25. O balance dos enfrontamentos foi dunha centena de mortos, producidos especialmente na Coruña, Ferrol e Vigo. Nalgunhas vilas, como Tui ou Viveiro, a resistencia foi notable pero tamén de curta duración. 
 
  En Ordes as forzas de esquerda organizáronse para a resistencia durante a fin de semana. O día 18 chegaron instrucións do Goberno Civil de requisar explosivos. Atendeunas o tenente de alcalde Pedro del Río Caramelo pola ausencia do alcalde Germán Doval. A Garda Civil colaborou e requisou o polvorín de Fernando Liste Mosquera. Posteriormente, en cambio, mantivo unha actitude neutra e negouse a entregar as súas armas ao Comité de Defensa que encabezaba o médico Alonso Puente.
  O domingo 19 tivo lugar un feito sorprendente: os defensores da República detiveron ao xeneral José Sánchez Ocaña ao pasar pola vila cando se trasladaba no seu coche oficial desde Pontevedra á Coruña. Sánchez Ocaña fora xefe do Estado Maior central do Exército e o 18 de xullo presentara a dimisión do seu cargo ao ministro de Guerra, fuxindo de Madrid a Galicia. Aínda que se falou de que estaba en conexión cos sublevados non recibiría posteriormente cargo nin honra algún dos triunfadores, pasando ao ostracismo máis absoluto. O seu caso continúa hoxe sendo unha incógnita.
 
  O día 20 antes de anoitecer chegou a Columna Sanfins, formada por mineiros de Lousame de ideoloxía anarquista. Despois de dubidar se ir a Pontevedra ou á Coruña, gañou esta 2ª opción, así que volveron marchar acompañados de dúas camionetas cun grupo de traballadores de Mesía entre os que estaban o seu alcalde e o xastre Manuel Ponte Pedreira. Na Coruña participaron nos combates pero sen opción de victoria. Un grupo volvería a Ordes para colaborar na súa defensa, vixiando, poñendo bombas e requisando armas polas parroquias.
  As armas proviñan das casas dos dereitistas como os Concheiro, Balbino del Valle González, o médico de Mesía Jesús Gómez Aparicio, o sacerdote Domingo Barbeito Veiras ou o guarnicioneiro Francisco López Cea (que anos despois tería a casa de comidas "La Arzuana" en Alfonso Senra). Tamén foron requisados seis vehículos de Domingo Vieites Álvarez (marido de Ramona Faya), Rogelio Prado, César Pol, Antonio Concheiro, Fernando Liste e un fillo de José Faya Fernández.
  O maior incidente durante eses días foi o incendio da escribanía do xulgado (no que hoxe é Alfonso Senra 78 e que logo foi propiedade de Francisco Concheiro), parece ser que con intención de que as chamas se propagasen á casa veciña polo norte que pertencía ao ex-alcalde Antonio Concheiro. Tamén houbo detencións (Ángel e Celestino Concheiro, e José del Valle, fillo de Balbino del Valle, o dono da Casa grande de Parada) aínda que algúns significados dereitistas como o propio Antonio Concheiro ou Domingo Antonio Moar deixaran a vila por precaución. Así mesmo foi ameazado o párroco D. Ramón Mosteiro, asaltada a reitoral e danado o cruceiro de Poulo (día 20).
  En gran parte destes incidentes levaron a voz cantante esquerdistas de Santiago como Francisco Comesaña (mozo de Ascensión Concheiro), os irmáns Luis e Jesús Pasín Noya, Adonis Morón e Juan Garea Cabanas Juancillo.
 
  O esforzo dos defensores acabou o venres 24, en que se coñeceu de maneira xeneralizada o bando de guerra ditado pola VIII División Orgánica que posicionaba todo o exército a favor do bando sublevado. Os militares entraron en Ordes sen oposición, sendo recibidos por uns poucos simpatizantes.
 
  Comezaría case inmediatamente unha dura represión contra os defensores máis activos da República que se cobraría numerosas vítimas.

  O sacerdote Manuel Silva Ferreiro na súa obra "Galicia y el Movimiento Nacional", publicado en 1938 (só dous anos despois dos feitos) describe co seu particular punto de vista os sucesos destes días en Ordes e Frades.

  El movimiento revolucionario adquirió en Órdenes gran intensidad y desarrollo, ya por el crecido número de militantes, ya principalmente por la organización.
  Las milicias rojas perfectamente equipadas -provistas de armas previamente requisadas a las personas de orden, e incluso de bombas elaboradas a este fin- eran mandadas y obedecían a jefes determinados.
  Los puentes en las carreteras de acceso a la villa se habían minado, y se construyeran trincheras que defendiesen al pueblo de un posible ataque por parte de las fuerzas del Ejército. Organización en una palabra, de carácter militar.
  Cuando el 19 de julio arribaron a Órdenes, procedentes de Santiago, un Teniente de Seguridad con varios números que obedecían todavía al Gobierno de Madrid, y un pelotón de paisanos de destacada significación revolucionaria, entre los que figuraba Francisco Comesaña Rendo, existía ya en aquella villa un Comité revolucionario del que, entre otros, formaba parte Germán Doval García, que asumiera las funciones de alcalde, el maestro nacional José García Fernández, Manuel del Río Mandayo, presidente de un sindicato comunista, y Manuel del Río Pampín.
  Este comité había ordenado la formación de milicias, invistiendo de la autoridad de jefe de las mismas al médico del Ayuntamiento de Órdenes D. Alonso Alonso Puente*, que gustaba de lucir ante ellas el uniforme de comisario rojo; dispuso también la requisa de armas y los registros en casas particulares, y llegó a proponer una visita a la Casa cuartel de la Guardia Civil, con la pretensión de que esta entregase las armas que tenía en depósito.
  Adonis Morón Silva -que saliera de Santiago al frente de un nutrido grupo de comunistas- llegó hasta Órdenes, y al ver allí tanto obrero parado, creyendo tal vez que en la Coruña había trabajo para todos, allá envió una buena parte de ellos, después de arengarlos convenientemente.
  En Órdenes quedaba con todo, gente suficiente para reducir a escombros la secretaría del Juzgado, así como todo el inmueble donde esta se hallaba emplazada; para asaltar en Santa Marina de Parada la casa denominada del Pazo, y para llevarse detenido e ingresarlo en la cárcel del partido, a un hijo del propietario de la misma, D. Balbino del Valle.
 
 DISTRITO DE FRADES 
  No por ser zona montañosa y completamente diseminada, se vio libre el distrito de Frades de las propagandas avanzadas de la revolución, que allí prendieron con la facilidad que prenden siempre en cerebros poco cultivados, y plasmaron en diversos sindicatos de carácter comunista, como los de Céltigos, Gafoy, Añá y Ledoira, de cuyos centros salieron las fuerzas auxiliares que aportó Frades a la causa roja.
  En la noche del 19 de julio, acudió a casa del médico señor Briones, una nutrida comisión de hombres armados, que, tras diversas deliberaciones, acordaron la detención de D. José Botana Sánchez, secretario del Juzgado Municipal de Frades; D. Benigno Cortés Quibén, párroco de Papucín; D. Félix Ruano Bello, secretario del ayuntamiento; la esposa y un hijo de este, y Salvador Iglesias Uzal, labrador de Ledoira. Todas estas detenciones se efectuaron en la misma noche del 19; y en la mañana del 20, después de haber permanecido los detenidos varias horas en el domicilio de Briones, fueron conducidos a Santiago, escoltados por 10 escopeteros, y presentados luego al Comité de obreros de aquella ciudad, que ordenó el rápido ingreso de los detenidos en la cárcel, donde habían de permanecer hasta que el teniente Quesada los pusiese en Libertad, a las cuatro de la mañana del día 21.
  No es esto sin embargo -con ser harto grave e ilegal- el principal testimonio de acusación contra los marxistas de Frades: tuvieron además, para su desgracia, la triste y lamentable ocurrencia de permanecer en armas después de declarado el Estado de Guerra, cortando la carretera de Curtis con trozos de madera, y cometiendo otros abusos, que habían de acarrear el infortunio de muchos y la desgracia irreparable de algunos.
  Eran miembros significados del sindicato, y tomaron parte activa en los hechos que acabamos de historiar, entre otros: Ramón Calvo Budiño, Victoriano Ferreño Sánchez "Furaño" y José Gestal Castro, vecinos de las parroquias de Añá, Céltigos  y Gafoy, respectivamente.

* O médico compostelán Alonso Puente tiña como nomes Alonso Antonio, polo que nalgúns lugares figura como Alonso e noutros como Antonio. Logrou pasar a Portugal e logo a México onde casou con Estrella Concheiro García.

No hay comentarios:

Publicar un comentario