Nomes dos concellos

   En xullo de 2021 un seminario encabezado polo filólogo Gonzalo Navaza Blanco publicou unha obra onde se pode consultar a orixe do nome dos 93 concellos da provincia da Coruña. Velaquí a explicación que ofrecen para os da nosa comarca.

 

CERCEDA

  O termo municipal Cerceda creouse en 1836 integrando o territorio das xurisdicións das Encrobas e de Meirama e a parte máis oriental da de Vilarprego, pertencentes no Antigo Réxime á provincia da Coruña. A denominación do concello tomouse do nome da parroquia onde se situou a casa consistorial. Como sucede noutros concellos rurais galegos, o nome non coincide co de ningún núcleo de poboación. A capital municipal é O Campo da Feira, parroquia de Cerceda.

  Na documentación medieval rexístrase o topónimo con variedade de grafías: sanctum Martinum de Serceda, ano 969; dono huic monasterio de Soandres [...] Sanctum Martinum de Cerzeda, 1032; en na eglleia de Zerzeda, 1419. Outros Cerceda galegos documéntanse igualmente por escrito desde datas moi antigas: sancti Iacobi de Cerceta, ano 745; ecclesiam sancta Eulalia de Cerceta, 897; in Cerceta, 969; sancti Iacobi de Cerceda, 969; Petrus Romarici de Cerzeda, 1215; Cerzeda, 1263...

  O Nomenclátor de Galicia recolle outras dúas parroquias chamadas Cerceda nos concellos do Corgo e do Pino; o correspondente masculino Cercedo dá nome a cinco localidades. É un fitotopónimo; un nome que fai referencia á vexetación, e procede dun étimo CERCÊTA, variante de QUERCÊTA, colectivo derivado de quercus "carballo".

 

FRADES

  O termo municipal de Frades creouse en 1836 en territorio pertencente ás antigas xurisdicións de Folgoso e Mesía, da provincia de Santiago. Tomou a súa denominación da parroquia onde se estableceu a casa consistorial: Frades (San Martiño). Como noutros concellos rurais, o nome non coincide co de ningún dos seus núcleos de poboación. Na actualidade a sede do consistorio é Cimadevila, na parroquia de Frades.

  Coñécense rexistros medievais, mesmo anteriores ao ano 1000, do nome dalgunhas parroquias de Frades (Gafoi, Galegos, Céltigos, Ledoira, Papucín...) mais a que motivou o nome do concello no se documenta por escrito, co complemento "de Frades", ata épocas tardías. Do uso dese complemento temos exemplos medievais noutras localidades da contorna (Bila Mayor de Frades, 1446) pero só rexistramos San Martiño de Frades no século XVI. Nos censos de Castela dese século figura como San Martino de Frades entre as freguesías do arciprestado de Barbeiros.

  O topónimo que dá nome ao concello contén o plural do substantivo común frade "monxe", resultado galego do latín FRATRE "irmán". O Nomenclátor de Galicia recolle outras tres parroquias do mesmo nome, unha delas coa mesma advocación de San Martiño, en Mondariz (documentada como S. Martini de Fratribus, século XII) e dúas con distinta advocación nos concellos da Estrada e de Sarria, ademais de varios lugares. É un topónimo que se repite noutras áreas do occidente da Península. Aínda que nalgún caso poida ter orixe nun sobrenome, polo regular o topónimo ven motivado por unha comunidade monástica que tivo presenza ou propiedades no lugar ou exerceu señorío nel. Aquí fai referencia aos monxes do mosteiro de Sobrado.

 

MESÍA

  O termo municipal de Mesía constituíuse en 1836 con once parroquias que no Antigo Réxime pertenceran á xurisdición do mesmo nome, da provincia de Santiago, máis a parroquia de Cabrui, que pertencera á xurisdición de Sobrado e á provincia de Betanzos. O nome do concello mantivo o da vella demarcación e non coincide co de ningún dos seus núcleos habitados. A casa consistorial mudou varias veces de lugar: desde o século XIX estivo na Pobra (Bascoi), na Vila (Castro), en Xanceda Vella (Xanceda) e novamente na Pobra. Desde o ano 1955 a casa consistorial está en Xanceda, lugar do Campo das Mentiras.

  En tanto que dos nomes doutras parroquias do concello dispoñemos de rexistros escritos desde datas ben antigas (Besantonia, 747, 897; Gruma, 1175; sancto Martino de Cabruno, 1173...), da que dá nome ao concello só coñecemos atestacións tardías, do século XIV e posteriores, como sobrenome toponímico: Diago Garzía de Mesía, escudeyro, 1339; Gonzalo Díaz de Mesía, 1402. En documentos anteriores atopamos Mesía non como topónimo senón como sobrenome persoal sen preposición: Petrus Missia, 1122; Petrus Arie dictus Messia, 1257; P. Arie dicto Missia, 1260; Petrus Fernandi Missia, 1300; Petrus Fernandi dictus Messia, 1303.

  A etimoloxía do topónimo Mesía é controvertida. Tense sinalado unha probable orixe prerromana e tamén a posibilidade de que garde relación co latín MENSA "mesa", quizais co valor de "chaira alta", por referencia á orografía do lugar. Tendo en conta as datas dos rexistros escritos, é verosímil que o topónimo tivese orixe no alcume duns señores locais, como sucede co que deu orixe ao nome do concello de Mazaricos. Parece un sobrenome creado a partir do nome bíblico Mesías "salvador".

 

ORDES

  O concello de Ordes constituíuse en 1836 integrando parroquias que no Antigo Réxime pertenceran ás xurisdicións de Folgoso e de Mesía, da provincia de Santiago. Recibiu o seu nome do da parroquia onde se estableceu a casa consistorial.

  O topónimo rexístrase como vila d'Ordiis, 1285; santa Maria d'Ordes, 1534, 1555; Ordes, 1566; santa maria D'Ordes, 1578; santa Maria Dordes, 1612; etc. Teñen o mesmo nome e advocación unha parroquia no concello coruñes de Toques e outra no ourensán de Rairiz de Veiga. Desta última coñecense atestacións máis antigas: sancta Maria de Hordines, 962, 1007; sancta Maria de Ordines, 1061.

  O topónimo foi interpretado como un plural do substantivo común galego orde (lat. ORDINE), de aí a forma castelanizada Órdenes, xa nas Memorias del Arzobispado de Santiago (1607), en ocasións coa grafía Hórdenes (Catastro de Ensenada, 1752). Nos nomenclátores oficiais o concello figurou tamén como Órdenes desde o de 1842 ata o de 1986.

  É topónimo de orixe e significado escuros. A maior parte dos estudos descartan a relación co substantivo común orde, que, non obstante, parece estar presente co significado de "orde relixiosa ou militar" no nome da antiga xurisdición de Terra da Orde, en Friol, e acaso no da parroquia de Ordes no concello de Toques. Tense proposto tamén para Ordes unha explicación a partir do latín hordeum ou ordeum "orxo, cebada", pero os rexistros históricos obrigan a descartala tamén. A opinión máis aceptada na actualidade considera que os distintos Ordes galegos son topónimos de orixe prerromana, emparentados con outros coma os ourensáns Ordelles e Vilar de Ordelles (Ordenelias, 1007; Vilar de Ordaelias, 1204) ou doutras áreas peninsulares (río Ordiso, Ordesa en Huesca...) formados a partir dunha raíz indoeuropea *ER- de significado hidronímico, relativo ás augas.

 

OROSO

  O termo municipal de Oroso creouse con parroquias que no Antigo Réxime pertenceran ás xurisdicións de Folgoso e de Mesía e ao chamado Couto do Deán, na provincia de Santiago. Coma noutros municipios rurais galegos, non tomou o seu nome da localidade onde se estableceu a casa consistorial senón do da parroquia. A capital municipal actual é Sigüeiro.

  Dispoñemos de abundantes rexistros do topónimo desde a Idade Media, que nas súas variantes ofrecen información acerca da súa orixe e significado: feliglisia sancti martini de eroso, 1214; sancti Martini de Heeroso, 1291; Herosso de Çima e de Fondo na frigresía de san Martino de Herosso, 1402; san Martin Doroso, 1594; san Martino d'Orosso, 1632; Oroso, 1752.

  Oroso é un fitotopónimo, un nome de lugar que fai referencia á vexetación, resultado alternativo de hedroso ou heroso, correspondente a un étimo HEDEROSUS, derivado de hedra (lat. HEDERA) e designou en orixe un lugar abundante  nesas plantas rubideiras.

 

TORDOIA

  O termo municipal, creado a partir do Real Decreto de 23-07-1835, constituírono parroquias que no Antigo Réxime pertenceran ás xurisdicións de Vilarprego, Montaos, Xallas e Rus e ao couto redondo de Arcai, da provincia de Santiago. Recibiu o seu nome do da parroquia destinada a acoller a casa consistorial, que tivo varias localizacións ata a actual da Pontepedra, na parroquia de Cabaleiros.

  Coñecemos poucos rexistros históricos do topónimo anteriores ao século XVI: Turduya, 1241; sancto Iohanne de Tordoya, 1272; san Juan de Tordoya, 1519; san Juan de Tordoya, 1553.

  Segundo o modelo dun topónio ourensán Mendoia, que se viña interpretando erradamente como continuación dun Nemetóbriga da Antigüidade, no século pasado propúxose para Tordoia un étimo céltico TURODÓBRIGRA, cun significado de "castro do pobo dos Turodos", pero desde o punto de vista fonético é unha evolución imposible. Hoxe admítese que Tordoia é efectivamente un nome prerromano pero de probable significado hidronímico, emparentado con outros topónimos galegos como Tórdea ou Turza, dunha raíz indoeuropea *TER- "frotar, atravesar", neste caso a partir dun hipotético étimo *TURDOIA.

 

TRAZO

  O termo municipal de Oroso creouse en 1836 con parroquias que no Antigo Réxime pertenceran ás xurisdicións de Montaos, Monzo e Restande e Budiño, da provincia de Santiago. O nome do concello non coincide co de ningún núcleo de poboación. A sede actual da casa consistorial é Viaño Pequeno, na parroquia de Campo.

  Posuímos rexistros escritos do topónimo desde o século IX: in Montanos sactum Petrum ad Venza, sancta Maria in Trazo, 830; in parrochia sancte Marie de Trazo, 1382; sancte Marie de Traço, 1382; Gonçalvo de Traço, 1419; santa María de Trazo, 1521, santa María de Traço, 1607.

  Trazo é un topónimo de orixe e significado descoñecidos, moi probablemente prerromano. Tense suxerido relación coa mesma raíz oronímica que da orixe ao substantivo común tarelo, que os dicionarios definen como "cotarro, relevo rochoso" a partir dun étimo hipotético *Taraciu ou *Toraciu. A igrexa parroquial de Trazo está situada sobre unha elevación que domina o lugar chamado A Baixa de Trazo.