Crenzas populares (4)

SUPERSTICIÓNS ANIMAIS

  Como sociedade campesiña que convivía a diario coa natureza, os animais ocupaban un lugar preferente na vida dos galegos. Así que non é estraño que abundasen supersticións (algunhas das cales chegaron ata os nosos días) cos animais como protagonistas. Divididos en dous grupos (positivos e negativos), os animais cumprían tres funcións:

- Prognosticar o tempo meteorolóxico.

- Traer boa ou mala fortuna cando eran vistos.

- Avisar dunha próxima defunción no lugar.

 Abella e abellón: Ademais de ser emblema de laboriosidade e traballo, críase que o espírito dos mortos podía baixar algunha vez a terra en forma de abella, de aí o respecto que os nosos campesiños lle tiñan ás abellas, como se ve no refrán -que ten moitas variantes- "O que mata a unha abella ten 7/9/100 días/anos de pena".

Todo o contrario sucedía cos abellóns -e moscóns- porque se pensaba que as meigas adoptaban a súa forma. Neste caso o refrán di "O que mata a un abellón ten 100 días de perdón".

Alacrán: aínda que, agás casos excepcionais, a picadura do escorpión non é mortal, non o crían así os campesiños galegos que, polo contrario, dicían "Se te pica un alacrán, chama ao crego e coce pan" -o pan era para repartir no enterro-.

Andoriña: Este paxariño era moi apreciado (hai unha lenda de que aliviou os sufrimentos de Cristo quitando algunhas espiñas da súa coroa) e críase que daba sorte á casa onde edificaba os seus niños, polo que xeralmente eran respectados.

Araña: En xeral, a pesar de que son bastante beneficiosas por eliminar moscas e mosquitos, a poucas persoas lles gustan as arañas, especialmente se se quere manter algo limpas as habitacións. Non obstante, os nosos antergos tíñanas en boa estima porque consideraban que a súa tea purificaba o aire ao atrapar os corpúsculos que nel pululaban ata o punto de que cando había unha ferida pequena -un corte nun dedo, por exemplo- era costume poñerlle tea de araña e algo de azucre para frear a hemorraxia.

  A súa forma de andar é indicativo meteorolóxico: se saen dos escondedoiros "ventan choiva", se andan cara abaixo treboada, e se andan cara arriba é signo de bo tempo.

Corvo e pega: Pola súa cor negra e dieta de animais mortos ao corvo non se lle tiña moito aprecio. Nalgúns casos críase que podía predicir morte no lugar como se ve no refrán "Se o corvo se aveciña, hai morte na campiña", pero tamén que dependía de onde se vían, herencia dos romanos que consideraban que daba mala sorte ver determinadas aves a man esquerda ("sinistro/a" ven da palabra latina "sinister" = esquerdo) pero era boa se se vían á man dereita.

  Coas pegas tamén había diversidade de opinións: uns consideraban que a súa presenza preto dunha casa era sinal de morte próxima, mentres outros crían que só significaba que sucedería algún feito que tanto podía ser positivo como negativo.

Donicela: É un animal aínda hoxe moi temido. Atribuíaselle unha mordedura letal, como mostran os refráns "Se te morde a donicela, busca camisa para a terra" ou tamén "Se te morde unha denuciña, busca confesor axiña". Non só iso, tamén se lle atribuía intelixencia e comprensión da linguaxe porque era capaz de entender se alguén a insultaba e responder atacando ao provocador.

  O meu profesor de latín, o distinguido lingüista Amable Veiga Arias (1929-1994), fíxonos notar que este temor xa o sentían os antigos romanos, quen a tentaban aplacar utilizando o agarimoso nome de "domnula" (donceliña), costume que herdaron a maioría de linguas romances e tamén algunhas que non o son, como o grego -"nifitsa" (pequena ninfa)- ou o bretón -"Schöntierlein" (bonita bestiña)-.

 

Gato: Era un imprescindible aliado do campesiño por ter no rato un inimigo común. A pesar diso había certa desconfianza. Polo menos na nosa comarca os gatos negros eran sinal de boa sorte, ao contrario que noutros lugares.

Grilo: Un grilo na casa daba boa sorte, así que non se mataba nin se botaba fóra, senón que se debía deixalo marchar cando el quixera.

Lagarto, lagarta, píntega e sapo: Estes animais, a pesar do beneficio que fan ao eliminar insectos, eran vistos moi negativamente. Críase que por onde pasaban deixaban como un efluvio maligno (o aire, colleitizo ou orballo) capaz de enfermar persoas e gando.

Margaridiña: Sempre chamada con nomes agarimosos como xoaniña ou avelaíña, é moi apreciada. Considérase especialmente de moi boa sorte se, cando está na palma da man, se bota a voar. Como no caso das abellas, non é ben visto matar unha margaridiña.

Moucho, curuxa e avelaiona: Descontando ao lobo, víbora e escorpión -animais realmente perigosos que poden matar a unha persoa- as rapaces nocturnas eran os animais máis temidos. Os seus ouveos eran de fatal agoiro, sinal do vagar dunha ánima en pena ou de que alguén do lugar falecería pronto. Hai unha cantiga popular onde se pode apreciar claramente o medo que producían estas aves, aínda que o protagonista finxa valentía:

                
     Eu ben vin estar o moucho / enriba daquel penedo.

     Non che teño medo, moucho, / moucho, non che teño medo.

A curuxa e a avelaiona, [cárabo en castelán] tamén chamada "marta" (sen ter nada que ver co pequeno mámifero carnívoro do mesmo nome), daban o mesmo ou máis medo, que non era exclusivo de Galicia senón compartido con moitos outros pobos do mundo.

  Tamén a outros animais como o cuco (se cantaba de noite), o can (cando ouveaba) ou as galiñas (cando cacarexaban alborotadas ou caían do poleiro) se lles suponían capacidade de predicir unha morte na veciñanza. Mesmo se podía deducir ás veces pola dirección ou o tipo de son o lugar e a idade do presunto defunto.

Para máis información sobre o tema, podedes consultar aquí.

Refráns galegos sobre animais.