Escudos do Pazo de Galegos

   O pazo de Galegos ten tres escudos moi interesantes, dous no portón de entrada e outro no primeiro piso da fachada do corpo principal do pazo.

 

 

 Os dous que están no portón son moi parecidos, ovalados, con lambrequíns (follas ou cintas) ornamentais no bordo, e un helmo mirando cara á dereita do escudo.

  O primeiro (á esquerda do portón) está moi desgastado. Carlos Martínez Barbeito no seu libro "Torres, pazos y linajes de la provincia de la Coruña" di que representa ás familias Salgado, Ribera e Gayoso.

  Cos dous cuarteles inferiores non hai problema. No da esquerda podemos ver as tres faixas de sinople (verde) alternadas con outras de ouro dos Ribera. No cuartel da dereita en tres das faixas vemos uns peixes, as troitas que representan á familia Gayoso. As faixas do escudo dos Gayoso alternaban o azur (azul) co ouro ou coa prata (cor branca).

  É máis complicado distinguir algo na zona superior do escudo. Os Salgado eran representados ás veces por dúas torres de prata, colocadas en faixa, unidas por unha cadea e sumadas dunha aguia de ouro que apoiaba unha pata en cada torre. Noutros casos as dúas torres eran de ouro, sostidas dunha terrasa de sinople (verde), sumada cada unha dunha pomba de prata, afrontadas e que pican nun saleiro de prata en forma de copa colocado entre as dúas torres. Ás veces tamén aparecía o seu lema: SALGA DO SALIERE. No escudo de Galegos da a impresión que hai dúas figuras enfrontadas (que poden ser as pombas) e algo no medio (que podería ser o saleiro) pero non está nada claro.

  O segundo escudo do portón está moito mellor conservado. Podemos ver perfectamente catro cuarteis. Nos dous superiores están o M dos Montenegro e as 5 moscas de ouro en campo de azur (azul) da familia Mosquera. Nos dous inferiores están a banda cos dous dragóns dos Andrade e o xaquelado característico dos Bermúdez, tan habitual en multitude de escudos da comarca (Bidueiro, Carrucheiros, Peñasco...).

 

  Ambos os dous escudos teñen relación co fundador do pazo, don Gómez Mosquera Pimentel de Ribadeneyra, señor tamén da casa de Lodoira, soar dos Mosquera e Espantoso. Era fillo de don Antonio Ares Mosquera Pimentel Ribadeneyra e dona María de Ribera Salgado, filla de don Álvaro de Ribera, señor da casa de Podente, e de dona Inés Salgado de Cundín, da casa de Borraxeiros. Entre as súas devanceiras estaban tamén dona María Araujo Salgado e dona Antonia Vázquez de Lemos.

 

  O escudo da fachada é parecido aos outros pero é menos oblongo e está algo máis adornado. O helmo superior mira tamén á dereita do escudo. Parece ter 5 cuarteis. Os dous superiores, nos que vemos unha torre cunha aguia enriba e 5 lúas, representan respectivamente ás linaxes Novoa e Luaces. Os tres cuarteis inferiores son en realidade un dividido en tres porcións (o que en heráldica se chama escudo "mantelado") con dous castelos de ouro en campo de goles (cor vermella) e un león de goles en campo de prata, representando ao apelido Enríquez ou Henríquez.

 

  Era o escudo da fundadora do Pazo dona María Enríquez de Nóvoa Quirós y Sotomayor, tamén señora da casa de Armariz en Ourense, que era filla de don Simón Enríquez de Nóvoa e de dona Antonia de Moscoso y Quirós, anterior dona de Armariz, e entre os seus devanceiros estaban dona Inés de Ribadeneyra, dona Lucía del Pino e dona Violante Mosquera.

 

Galicia en 1880

 POBOACIÓN e ECONOMÍA

  Galicia foi historicamente un dos territorios máis poboados de España. A finais do século XVIII o 13% dos españois eran galegos e a nosa rexión a 2ª máis poboada por detrás de Andalucía (17%). Un século despois, en 1880, Galicia baixara á 3ª posición con 1,84 millóns de habitantes, ou sexa 64 por quilómetro cadrado. Deles, o 93% vivía en concellos de menos de 5.000 habitantes. A cidade máis grande era A Coruña, que superaba xa os 35.000 habitantes. Santiago e Ferrol superaban as 20.000 almas, pero o 2º concello máis poboado era A Estrada, con decenas de parroquias e pequenos núcleos de poboación.

  Case todos vivían da terra, pera a terra non era de todos. Galicia era unha sociedade agrícola que soportaba un reparto na propiedade do territorio herdeiro do sistema foral. Era unha época de diezmos, fidalgos, caciques e pobreza. Producíase centeo, millo e trigo en grandes proporcións, pero a maioría dos terreos estaban dedicados a policultivos de subsistencia minifundistas, o que ocasionaba pobreza e unha calidade de vida moi dependente de como resultasen as colleitas.

  Isto propiciu que nesa época arrincase a primeira onda migratoria cara a Ultramar, un éxodo masivo que se estendeu ata 1930 e que, en apenas 50 anos, enviou a América a preto de 400.000 mozos galegos que escapaban da fame e das nulas expectativas vitais.

  Esta economía de subsistencia e minifundista, traducíase nunha das rendas per cápita máis baixas do país. Aínda así, Galicia achegaba un 5,9% ao PIB español, proporción superior á actual. Un dos piares desa produción era a exportación de cabezas de gando vacún, case 36.000 ao ano na década dos oitenta, o que triplicaba a media española.

 

 

ESPERANZA DE VIDA E ALFABETIZACIÓN

  Había miseria, fames, guerras e migracións. A vida era dura para os galegos (e para o resto de España). A esperanza de vida ao nacer, no conxunto do territorio, non alcanzaba os 30 anos. Os avances en medicina e o desenvolvemento do rural a partir da segunda metade do século permitiron unha mellora das condicións de vida e unha notable diminución da mortalidade infantil. As mulleres tiñan, de media, uns cinco fillos dentro do matrimonio, segundo as estatísticas, pero polo menos o 15% dos rapaces nacían fóra del. O duro traballo no campo e a emigración dos homes ao estranxeiro provocaba que as parellas casasen máis tarde, polo que o primeiro fillo non adoitaba chegar ata que a nai cumpría os 25 anos.

  Os nenos e nenas eran man de obra para coidar o gando ou traballar nas colleitas que mantiñan ao millón 700.000 campesiños galegos. A educación era, por tanto, un luxo para a maioría. As escasas escolas estaban abarrotadas de alumnos de distintas idades e niveis, pero estímase  que na década de 1880 só o 50% dos nenos  e menos do 25% das nenas ían ao colexio.

  Aínda que o acceso dos menores á educación comezaba entón a incrementarse, as taxas de alfabetización eran moi baixas, inferiores á media nacional. En 1877 o 54% dos homes e un altísimo 92%! das mulleres eran analfabetos.

 

ILLAMENTO

  Unha das causas da pobreza era o illamento da rexión, que tiña moito que ver coa súa orografía. A década dos oitenta do século XIX foi clave para o progresivo abandono dese illamento terrestre coa inauguración das primeiras liñas cara a Madrid desde as principais cidades. A liña ferroviaria directa entre Madrid e os portos da Coruña e Vigo abriuse en 1883 e 1885, respectivamente. O tempo de viaxe era arredor de 29 horas e o custo daquela longa aventura dependía da clase na que se comprase o billete. Só a ida, en primeira clase, custaba unhas 100 pesetas (ao cambio actual sobre 400 euros). A pesar da conexión ferroviaria co resto da Península, habería que esperar aínda varias décadas para a vertebración interior de Galicia: a liña entre Santiago e A Coruña non entrou en funcionamento ata os anos 40 do século XX.

 

POLÍTICA

  Aquí si que non había grandes diferenzas co resto de España. Houbo eleccións xerais en 1881, nas que gañou por maioría absoluta (co normalizado fraude electoral da época) o liberal Práxedes Mateo Sagasta fronte ao conservador Antonio Cánovas, co que se turnaba no poder. A lexislación electoral aprobada tres anos antes introduciu de novo o sufraxio censitario masculino, tras un breve período no que todos os homes maiores de 25 anos podían votar. Co cambio, o sufraxio limitábase a aqueles contribuíntes que abonasen ao Tesouro unha cota mínima anual de 25 pesetas por contribución territorial. Tamén podían ser electores algunhas persoas tituladas e os párrocos. Votar era por tanto privilexio dos máis formados e ricos, que participaban nun proceso manipulado desde o principio para asegurar a alternancia entre os dous grandes partidos e que en Galicia daba especial relevancia á figura do cacique. O peso electoral da comunidade era moito maior que na actualidade, en proporción coa súa importancia demográfica no conxunto do Estado. Os galegos elixían entón a 45 dos 392 deputados no Congreso, case o dobre que na actualidade. A abstención era máis baixa que a media nacional. Naquelas eleccións de 1881 participou o 83% do censo.

 

MOEDA E PREZOS

  En 1880, a peseta só levaba 12 anos como unidade monetaria nacional. Había ademais múltiplos como os duros -en Galicia chamados pesos- (5 pesetas) e submúltiplos como os céntimos (0,01 peseta), os reais (25 céntimos) ou os patacóns de cobre (10 céntimos) e as perras chicas (5 céntimos). Nese complexo sistema manexábanse os galegos na década de 1880.

 

  Os xornais, incluída La Voz de Galicia vendíanse por 5 céntimos, pero era máis habitual a subscrición mensual (1 peseta) ou trimestral.

 O pan era un ben que fluctuaba moito de prezo, e entón era catro veces máis caro que un xornal.

  Había moitos anuncios para viaxar en barco a América. Non obstante iso custaba unha pequena fortuna. Os prezos, en función da clase na que se viaxase, oscilaban entre 225 e 785 pesetas a principios da década de 1880. A viaxe máis barata ao cambio actual custaba case 900 € e máis cara superaba os 3.000 euros. 

FONTE: Manuel Varela (La Voz de Galicia)

Rayo F.C.

  Comezaba o ano 1961 e ao equipo de fútbol de Ordes non lle ían as cousas ben en 3ª División. De feito en abril consumaríase o descenso do equipo.

  Pero quizais o peor era que gran parte do público estaba descontento porque todos os seus compoñentes eran foráneos. Así que o campo de Vista Alegre, orgullo da vila por ser un dos mellores da categoría, non podía ser usado polos mozos locais. O correspondente de El Correo Gallego, Fausto Blanco, comentou en febreiro que moita xente prefería o descenso do equipo se isto significaba dar entrada na aliñación a máis rapaces ordenses.  

 Todo este malestar cristalizou na creación dun novo equipo, o Rayo F.C. 

 Esta competencia non lle gustou nada á Xunta Directiva do Ordes, presidida por Antonio Concheiro. Nunha nota de prensa comentou o seu desagrado pero dixo estar disposto a deixar o estadio sempre que non fose usado polo 1º equipo, o Órdenes B ou o Órdenes Juvenil (ninguén na vila sabía que existían estes dous últimos equipos).

  Visto o percal o Rayo continou ao seu e puxo a punto un "estadio" despois do cambio de rasante do Recreo cara ao Balado (realmente unha leira explanada e con bastante pendente). Como necesitaban unha Directiva os mozos buscaron un presidente puramente nominal que acabou sendo Emilio del Río Sánchez. O 16 de maio foi admitido como "club adherido" pola Federación Galega de Fútbol. O seu uniforme non tería a típica cor verde de Ordes senón a amarela do lóstrego que lle daba nome.

 

INAUGURACIÓN

  O xoves 1 de xuño de 1961 (Corpus Christi) foi inaugurado solemnemente o "Noso Campo" con bendición do párroco don José Fernández diante dunha gran cantidade de público. A madriña foi a "encantadora nena" Mary Fernández Faya, a quen o capitán do Rayo obsequiou un ramo de flores. Por certo que esas flores saíran da terraza de Marujita Mariño (a muller do vicepresidente Manuel Astray Rivas).

  Logo tivo lugar o partido contra o club Victoria da Coruña, que marcou o primeiro gol "oficial" no campo con apenas 7 minutos de partido e outro máis aos 12. Pero o Rayo repúxose e acabou dando a volta ao marcador, gañando 3-2.

  Ás 11 da noite celebrouse un festival organizado pola Directiva xunto a Comisión de Festas, amenizado polo conxunto Los Platinos da Coruña, coa asistencia de moitos veciños, xogadores e directivos do Victoria e un grupo de mozos santiagueses. No descanso procedeuse á elección de Guapa de Órdenes, saíndo elixida a "simpática señorita" Mª del Carmen Mirás Blanco.

  O Victoria ofreceuse para vir máis veces a Ordes, cousa que lle agradeceu a Directiva do Rayo.

  Unha semana despois recibiu ao Arenal de Santiago que armou un equipo para a ocasión pero tamén foi derrotado 1-0 polo Rayo. A aliñación do equipo local neste partido foi a seguinte: Aller, Maquieiro, Luis, Jim, Aito, Roberto, Muiño, Ignacio, Gelos, Pepe e Nando.

 

  A partir deste momento o Rayo comezou a súa andaina. O adestrador era Muiño*, tamén novo, pero bastante maior que os rapaces (tiña 25 anos), e como delegado actuaba Manuel Ferreiro Manolo do Ramecho.

  A finais do ano o Rayo participou no Torneo de Xuvenís de Santiago xunto con La Salle, Arenal, San Lorenzo, Vista Alegre, San Pedro, Victoria de San Lázaro e Flavia de Padrón. Non houbo nada que facer diante da superioridade de La Salle e Arenal.

  Nos dous anos seguintes o Rayo participou noutros torneos con bos resultados. Foi subcampión de liga e copa por detrás do Noia, que era a súa besta negra. En maio de 1962 no Torneo Primavera recibiu unha dura derrota a domicilio 0-6 por parte do Arenal. A finais do mesmo mes tamén perdeu un amistoso de máxima rivalidade en Sigüeiro por 3-1.

  En novembro de 1962 temos noticias dun partido en Noia que perderon 3-0. Xogaron aquel partido: Ferreiro, Noya, Piñeiro, Fernández, Mariño, Roberto, Viñas, Liste, Rilo, Fernández e Calixto.

  No segundo ano Muiño xa deixou o cargo de adestrador e os rapaces autoxestionábanse eles mesmos.

  1963 foi o último ano de vida do Rayo, que caeu presa dos seus poderosos inimigos. Un día o seu campo apareceu arado e foi o fin do soño. Un artigo de Sanmartín publicado o día 13 de setembro de 1964 en El Correo Gallego explica perfectamente a súa historia.

 

 

UN CASO QUE NO DEBE REPETIRSE

  En el campeonato juvenil que dará comienzo dentro de pocos días se ha producido este año la baja del equipo representativo del Club Deportivo Órdenes. No sabemos las causas que han motivado esta decisión, pero creemos que no ha sido prudente el dejar a la simpática villa de la carretera de La Coruña sin un equipo que la represente en los Campeonatos Nacionales de Juveniles.

  Sabemos que estaba dispuesto a tomar tal representación el Rayo C.F. como tantos años lo vino haciendo, pero a este entusiasta equipo se le han puesto toda clase de trabas hasta conseguir hacerle desistir de su decisión. Los impedimentos vienen ya de antiguo; primero se le negó la autorización para poder utilizar el campo de fútbol que existe en Órdenes, viéndose obligado a celebrar sus encuentros, en las últimas temporadas, en un descampado existente en los alrededores, pero también hasta este campo llegó la inquina de ciertos "amantes del deporte" que alegaban que el Rayo, simple equipo de juveniles en donde sus jugadores quedaban en libertad una vez cumplidos los 18 años, entorpecía la marcha del primer club; consiguiendo que estos entusiastas deportistas fuesen desalojados del terreno donde, con grandes dificultades, venían practicando su deporte favorito. Al no poder presentar un campo que reuniese un mínimo de condiciones la federación Gallega, fallo lógico y explicable, no le dejó participar en el pasado Campeonato, lo que motivó la desaparición de la sociedad. Con la idea de suplirlo, el Órdenes sacó un equipo juvenil a la palestra y ahora, con el Rayo sin poder participar, el Órdenes se retira, quedando la villa sin un equipo de fútbol que la represente entre los juveniles y que a la par, fuese vivero de futbolistas para que el primer club no tuviese que desplazarse a la capital de la provincia a conseguir once jugadores que quieran vestir la camiseta del equipo titular, que actualmente milita en la Serie A Regional.

  Si se pensaba que el Club Órdenes, por las causas que fuesen no podía sostener, o no estaba dispuesto a ello, un equipo juvenil, debió dársele al Rayo toda clase de facilidades para que esta sociedad siguiese subsistiendo. No se protege así al deporte y menos cuando este es aficionado y solo se trata de fomentar su práctica por parte de la juventud que es la que de verdad siente cariño hacia todo lo que practica. Es de esperar, para bien del fútbol, que casos como el de Órdenes no se repitan.

Fotos aportadas por Carlos Mariño.

 

* Antonio Muiño Cid (1936-2012) foi xogador do Ordes e adestrador. Traballou na Notaría e casou con Concha Veiras Meijide, coa que tivo 4 fillos: Mª Dolores, Eva, Antonio e Conchita.

Parada sen párroco!

  Velaquí unha carta que os veciños da parroquia de Parada mandaron ao arcebispo de Santiago en 1932 en relación co sacerdote don Manuel Lomba Vidal, párroco de Numide e Parada.

 

 

EXCMO. Y REVMO. SR. ARZOBISPO DE SANTIAGO DE COMPOSTELA.

Excmo. y Rvmo. Señor:

 

    Los que suscriben, vecinos y feligreses de Santa Marina de Parada, Ayuntamiento de Órdenes, parroquia filial de Santiago de Numide, en el Ayuntamiento de Tordoya, acuden á V.E.Rvma. y con el mayor respeto exponen:

    Que el párroco de ambas feligresias, D. Manuel Lomba Vidal, debido á sus achaques de salud, especialmente de la vista, de que se halla casi totalmente privado, ha dejado de hecho de regentar la parroquia citada de Santa Marina de Parada, desde el día tres de Enero último; por consecuencia de lo cual sus feligreses se ven privados de tener misa los días festivos, de la administración de los Santos Sacramentos y demas auxilios espirituales de Nuestra Sacrosanta Religión Católica, Apostólica, Romana, y obligados en casos urgentes y de extrema necesidad de recurrir para la administración de bautismos, del Viático y celebración de matrimonios, á la generosidad de Sres. Curas Párrocos y Sacerdotes inmediatos, si voluntariamente se prestan para ello.

    Que con el fin de remediar tal estado de cosas han recurrido al Sr. Arcipreste de Berreo de Arriba, el Sr. Cura párroco de la inmediata de San Julián de Poulo, obteniendo la respuesta de que mientras el Sr. Lomba Vidal no renunciase al Beneficio mal se podia solicitar Coadjutor que le reemplazase, por no permitirlo la dotación y emolumentos. Y expuesto el caso á dicho Sr. Lomba, manifestó que no estaba dispuesto á renunciar al Beneficio y que á lo sumo se comprometia á dar cincuenta pesetas de una vez para la remuneracion del Coadjutor.

    Como tal propuesta nada resuelve, los buenos católicos de Parada se ven privados de los auxilios de la Religión en que les educaron y criaron sus padres y desean educar y criar á sus hijos, por lo que humildemente recurren á V.E.Rvma. y le

    Suplican: que atendiendo sus ruegos y evitando se pierdan las enseñanzas de nuestra fe católica tan útiles y necesarias para esta vida terrenal y sobre todo para la eterna, se digne por los medios de su superior Autoridad poner pronto remedio á estado de cosas tan lamentable y proveer de Sacerdote á la feligresia de Santa Marina de Parada que desempeñe las funciones parroquiales, ante la imposibilidad fisica en que se encuentra el actual párroco D. Manuel Lomba Vidal.

    Es gracia que no dudan obtener de la benevolencia y rectitud de V.E.Rvma. cuya vida guarde Dios muchos años para bien de sus diocesanos.

    Parada para Santiago á 15 de Febrero de 1932.

 

  O documento, que me pasou Marco Antonio del Río Pardo, inclúe unha parte escrita a man onde se nomean os asinantes e se explica como rematou o conflito.

 

José Grela = Jesús Raña = Manuel Soneira = José Noya = Antonio Raña = Manuel del Río = Benito Grela = Manuel del Río = José Ríos = Juan del Río = José Recouso = Manuel Grela = José Silveira = Andrés García = Pedro Noya = José Pampín = Pedro Casas = Manuel Couselo = Francisco Ríos = Manuel Remuiñán = Francisco Soneira = José Liste = Benito Liste = Antonio Liste = Jesús Rama = Manuel Remuiñán = José Bermúdez = Pedro Pampín

    La remitió certificada con acuse de recibo Pedro Pampín (particular) [probablemente Pedro Pampín del Río] el 16 de Febrero de 1932.

    En vista de la misma parece que de Palacio encargaron al Sr. cura de Poulo [D. José Mª Barreiro García] de la misa de Parada en días festivos, mientras duren las circunstancias presentes, segun oficio recibido el 21-2-1932 y como éste se excusase, parece que se le impuso la misma obligacion al cura Duro de Montaos, debiendo el de Poulo celebrar la misa de Pereira. El caso es que el Sr. Arzobispo por Decreto del 23-2-1932, segun comunicacion á los solicitantes de Parada, aplaudiendo sus sentimientos religiosos, les participa que ha adoptado como única solucion la de ordenar á Sacerdote inmediato celebre misa los domingos y mas días de precepto en Parada, y les atiende en todo lo demas necesario, para lo que como buenos católicos contribuirán al sostenimiento del culto y sacerdote.

 

Manuel Lomba Vidal, natural de Salcidos (A Guarda) no sur de Pontevedra. Comezou a súa carreira sacerdotal no século XIX. En 1884 foi destinado á parroquia de Sta Mª de Ordes como coadxutor. No ano 1900 trasladouse como ecónomo a Sta Mª de Queixas (Cerceda) onde estaría moi pouco tempo. A principios de século XX foi nomeado párroco de Santiago de Numide (Tordoia) e de Parada. Morreu o 27 de marzo de 1941.

Parroquias de Cerceda en 1607

  Jerónimo (ou Géronimo) del Hoyo foi un relixioso castelán que desde 1603 visitou e documentou a arquidiocese de Santiago de Compostela en nome do arcebispo Maximiliano de Austria. Levou a cabo unha descrición das parroquias, vilas, cidades, hospitais e fortalezas, que deixou recollida no libro Memorias del Arzobispado de Santiago de 1607. Aquí tedes os textos -no idioma orixinal- sobre as parroquias de Cerceda (que entón aínda non existía como concello), catro do Arciprestado de Berreo de Arriba e dúas do de Berreo de Abaixo.

 

SAN ROMÁN DE LAS ENCROVAS

  Esta felegresía tiene ciento y diez feligreses. Los fructos todos llieva el conde de Altamira y el retor solos ocho dezmeros, que valdrán treinta cargas de todo pan. Presentación del conde de Altamira, pero estos desmeros dice no los puede mudar aunque vengan en pobreça. La fábrica tiene ciertas leiras que rentan seis reales y medio, molino y cierta parte de un monte que suele andar arrendado en seis ferrados de trigo.

 

SAN ANDRÉS DE MEIRAMA

  Esta felegresía tiene veinte feligreses. Los fructos se hacen dos partes: la una y un dezmero lleva la cura, que valdrá como catorce cargas de todo pan, la otra, por sincura eclesiástica collativa, llieva Pedro Montero clérigo; cura y sincura son de presentación del monasterio de Sant Martín y de su forero. La fábrica tiene un ferrado de trigo de renta de unas leiras (fol. 391, v.).

 

SAN MARTIÑO DE CERCEDA, ANEXO DE POCO A SAN ROMÁN DAS ENCOBRAS

  Esta felegresía tiene sesenta y un feligreses. Los fructos se hacen tres partes: la una y un dezmero llieva la cura y las dos partes el conde de Altamira. Vale la parte de la cura veinte cargas de todo pan. Presentación del monasterio de San Martín. La fábrica tiene ciertas leiras que habrá quatro años que rentaban seis ferrados y medio de trigo. Hay apeo dellas que está en el libro de visita. Hay una hermita de San Juan, que no tiene renta y está a cargo del retor tenerla reparada y limpia, porque un labrador que llevaba las ofrendas se la dejó con este cargo.

 

SANTA MARÍA DE QUEIXAS    

  Esta felegresía tiene sesenta y un feligreses. Los fructos se hacen tres partes: la una y tres dezmeros llieva la cura y las dos el Collegio de Santiago. Vale la parte del retor como treinta cargas de todo pan. Presentación del arçediano de Cornado y de su forero en su nombre. La fábrica no tiene renta, sino solo unas heredades que quando se labran, al dézimo año dan alguna cosa por ellas (fol. 392, r.).

 

SANTA COMBA DE GESTEDA

  Esta felegresía tiene quarenta y nuebe feligreses. Los fructos (folio 393, v.) se hazen dos partes: la una y un dezmero llieva la cura y la otra el Cabildo de Santiago. Vale la parte de la cura treinta y seis cargas de todo pan. Presentación del arcediano de Cornado. La fábrica tiene ciertas letras que andan arrendadas en catorze reales y quatro maravedís.

 

SAN MARTIÑO DE RODÍS

  Esta felegresía tiene veinte y quatro feligreses. Los fructos se hacen tres partes: la una y un dezmero y el iglesario llieva la cura, las dos el Cavildo de Sanctiago. Vale la parte de la cura quarenta cargas de pan. Presentación de la casa de Montaos. La fábrica tiene de renta un solo ferrado de trigo. Hai una hermita de Santi Spirictus y Sancto Amaro da Silva no tiene renta sino solas las limosnas.

Castro de Uzal (Barbeiros)

   A parroquia de Barbeiros non conta con moitos xacementos arqueolóxicos.

  Na parte norte, nunha zona coñecida como Fonte Vella, ao leste da estación de peaxe da autoestrada e dunha liña de alta tensión, pódense ver os restos dunha medorra de entre 18 e 20 metros de diámetro e unha altura de menos de dous metros. Apréciase unha violación central.

  Ao sur dos Bieites houbo un castro, pero na actualidade está practicamente destruído. Na parte leste, a que está á vista desde a estrada, pódense observar con ollo atento, restos do parapeto ao decatarnos do cambio de cor da terra. Segundo recordaban os veciños máis vellos, era un recinto de forma oval que tiña un alto parapeto que se estendía uns 100 metros de norte a sur. No interior apareceu un fogar, unha pedra tallada rodeada dun círculo de cinzas.

 

  O que si está bastante conservado, dentro do que cabe, é o chamado castro da Devesa ou castro de Uzal, por estar a menos de 800 metros deste último lugar.

  No sueste da parroquia, a menos de 150 metros do río Samo e por tanto practicamente na fronteira coa parroquia de Galegos (Frades) podemos atopar esta testemuña do pasado.

  É un recinto vagamente circular fortificado por un único parapeto que o protexe polo norte, oeste e sur cun foso contiguo. Polo leste hai un gran desnivel xa que é a parte máis próxima ao río. Ten uns 120 metros de norte a sur, mentres que de leste a oeste a lonxitude parece algo menor, arredor dos 100 metros. A súa superficie debe achegarse a 1,3 hectáreas (sobre 20 ferrados).

 

  Na parte noroeste hai unha entrada que podería coincidir coa orixinal. Da a unha especie de sendeiro que atravesa o interior do castro de norte a sur e que vai rematar nunha zona onde o parapeto está desmontado. Actualmente o castro está rodeado de arborado bastante mesto por todas partes, mentres o interior está relativamente despexado pero con zonas completamente inaccesibles con gran cantidade de mato.

  De propina un vídeo de como podedes chegar ao castro de Uzal.

 

Defendendo o Inxerio!

  O suceso máis relevante do ano 1961 en Ordes, foi o conflito do monte Inxerio na parroquia de Mercurín.

 

 

O monte Inxerio é unha gran masa de terreo comunal que data de tempos moi antigos (xa aparece mencionado no Catastro do Marqués de la Ensenada de 1752). Este terreo era vital para a parroquia de Mercurín, que vivía nun sistema case feudal, onde os veciños apenas posuían terras e grandes propietarios como os Batanero tiñan múltiples lugares e caseiros. Os veciños máis necesitados plantaban trigo e levaban as súas vacas a pacer alí. O Inxerio ofrecía ademais o imprescindible toxo para estrar as cortes e ter despois algo de abono para as leiras, arbustos para queimar, herbas medicinais...   Pero todo isto estaba en perigo pola obsesión reforestadora que xa non era daquel tempo, senón que viña desde a época de Alfonso XIII. De feito, o organismo coñecido como PFE (Patrimonio Forestal del Estado) foi creado en 1935 en plena República e o franquismo reforzou as súas competencias en 1941. Agora estaba o Inxerio no seu punto de mira.

 

  Na tarde do 18 de abril, sobre as 4 da tarde, unha brigada de case 30 obreiros do Patrimonio Forestal, dirixidos polo vixiante José Gómez, accederon ao monte Inxerio e iniciaron os traballos de repoboación. Apareceron entón unha ducia de mulleres da parroquia armadas con paus, apeiros de labranza e pedras. Conminaron aos obreiros a que marcharan "polas boas ou polas malas". Como os obreiros non se retiraron, comezaron a tirarlles pedras e duas delas, Encarnación e Manuela, agrediron cos paus ao vixiante ao tempo que proferían palabras "contra el santo nombre del Señor y de la santísima Virgen". Vendo que a actitude agresiva das mulleres non cesaba os obreiros víronse obrigados a marchar do monte.

  Este protagonismo das mulleres nas loitas comunais era habitual naqueles tempos, pois a represión sempre era menos forte contra elas que contra os homes.

 

  As mulleres serían denunciadas e multadas, pero o xuízo aínda tardaría en celebrarse. Sería en febreiro de 1962 na sala 1ª do Criminal da Coruña.

  O presidente do tribunal era tamén o da Audiencia Provincial, Manuel Lojo Tato, acompañado de Francinco Javier Badía y Gutiérrez de Caviedes e Alfonso Navascués y Pablos (que fora xuíz en Ordes). Representou ao Ministerio público o fiscal da Audiencia Territorial Antonio Couceiro Tovar e foron os avogados defensores César Fernández Mejuto e Manuel Murillo Carrasco, que tamén estaban representadas polo procurador Miguel Ortiz Merelo.

  Ás 11 da mañá do xoves 22 de febreiro comezou a causa coa declaración das procesadas e de nada menos que 32 testemuñas! Logo o fiscal expuxo o seu informe onde relatou o ataque das mulleres aos obreiros, feitos que el vía constitutivos do delito de coacción previsto no artigo 496 do Código Penal e polo que solicitou que lles foran impostas  ás procesadas a pena de 3 meses de arresto maior, 1.000 pesetas de multa e pago das costas xudiciais.

  Reanudado o xuízo ás 17:30, chegou o turno dos defensores. Antonio Couceiro negou o delito xa que, para el, as mulleres estaban defendendo as súas terras e o seu medio de vida. Declarou que o monte Inxerio nunca foi do Estado nin existía proba algunha de que estivese catalogado. Indo máis lonxe, a agresión patrimonial e persoal partiu dos propios empregados do Patrimonio Forestal que irrumpiron no monte arrasando as colleitas dos veciños de Mercurín. Por tanto pediu a absolución e en todo caso a eximente de defensa propia. Manuel Murillo comezou eloxiando a intervención do seu compañeiro e continuou polo mesmo camiño resaltando que as veciñas non defendían só un pouco de terra, defendían a terra dos seus antergos e que habían de herdar os seus fillos. "Su actitud en el monte fue la de la persona que angustiada contempla el peligro que se cierne sobre su persona, sobre su familia y lo evita". Rematou con esta "brillante disertación, plétorica de argumentos contundentes y rebosante de elocuencia" a vista da causa.

  A sentenza fíxose pública a semana seguinte, xa en marzo, e as 12 veciñas foron absoltas do delito de coacción ao estimar a Sala que de boa fe crían estar no seu dereito de opoñerse aos obreiros. A parroquia enteira respirou con alivio e o monte Inxerio seguiu a disposición dos veciños.

 

   Non obstante as mulleres estiveron unha boa época indo ata o Inxerio, armadas coas súas sachas e fouces vixiando todo o día (ata comían alí sen ir ás súas casas) para que non volveran os obreiros a plantar o monte.

  O paradoxo é que, co pasar do tempo, serían os propios veciños de Mercurín os que encherían de árbores gran parte do lugar.

Pazo de Galegos (Frades)

   No lugar do Pazo da parroquia de San Martiño de Galegos (Frades) achamos un dos monumentos máis importantes da comarca, o pazo de Galegos, do que temos noticias desde 1664, a mediados do século XVII.

 

 

  Accédese a el por un portón, feito de grandes pezas de cantería, de traza sinxela e co lintel recto. Amosa dous fermosos escudos, labrados sobre a pedra e bastante desgastados. No da esquerda están representadas as liñaxes  dos Salgado, Ribera e Gayoso, e no da dereita as dos Montenegro, Mosquera, Andrade e Bermúdez. Ademais no centro hai unha inscrición que alude ao paso de dona Mariana de Neoburgo, futura raíña de España:

 

  EN 15 DE ABRIL DE 1690 DURMIÓ EN ESTA CASA LA REINA NTRA. SRA. Dª MARIANA DE NEUBURGO, MUGER DEL REY NTRO. SR. D. CARLOS 2º, VINIENDO DE LA CORUÑA EN ROMERÍA Á NTRO. SANTO APÓSTOL SANTIAGO.- SIENDO DUEÑOS DE ESTA CASA D. ANTº MOSQUERA PIMENTEL RIVA DE NEIRA CASADO CON Dª BALTASARA ANTª DE LUNA LOVERA Y VALLADARES. AD MAYOREM DEI GLORIA.

 

  O corpo principal do pazo, que está á esquerda da entrada, ten unha planta rectangular moi alongada duns 25 metros de lonxitude por uns 7 de ancho. O tellado, a catro augas, conta cun par de chemineas. Apegada perpendicularmente a el hai unha pequena capela restaurada recentemente cun estilo disonante do resto do conxunto. Tamén hai no patio outra pequena edificación que agora serve de biblioteca e local social.

  As paredes do pazo están revocadas e pintadas de cor branca, pero sempre deixando á vista as pezas de cantería dos vans. Na fachada principal (non na do SO nin nas laterais) a zona revocada ten multitude de ocos aleatorios que deixan ver a pedra, o que lle confire unha estética similar á das igrexas e capelas mariñeiras. A porta de entrada, labrada en cantería, ten un lintel recto sobre pequenos canzorros a maneira de triglifos. No primeiro piso, entre a primeira e segunda fiestra, hai outro escudo, diferente aos da entrada, representando as linaxes dos Novoa, Luaces e Enríquez.

  O pazo conta tamén cuns xardíns de aproximadamente 3.500 metros cadrados.

 

 

  O primeiro propietario foi Gómez Mosquera Pimentel de Ribadeneyra, señor da casa de Lodoira, soar dos Mosquera e Espantosos, e capitán das milicias de Mesía, que casou con dona María Enríquez de Novoa Quirós y Sotomayor, señora da casa e fortaleza de Armariz e da súa xurisdición en Ourense. Ambos os dous están soterrados en suntuosos mausoleos na igrexa de San Martiño de Galegos.

  O herdeiro foi Antonio Mosquera Pimentel Ribadeneyra, que casou con dona Baltasara de Luna Llovera y Valladares, relacionada coa casa de Aplazadoiro. Estes foron os que acolleron a dona Mariana de Neoburgo e ao seu irmán don Luis. Como compensación foilles concedido o privilexio de poñer cadeas na súa casa (tal como sucedeu tamén cos anfitrións que hospedaran á raíña no pazo de Herves, os Quiroga e Ulloa).

  O seguinte herdeiro, tanto de Armariz como de Galegos, foi Antonio José Mosquera Pimentel, 2º marqués de Bóveda de Limia e Rexidor de Ourense, debido ao seu matrimonio coa titular das dúas dignidades dona Mª Teresa Espinosa y Berbetores (que era filla do 1º marqués -desde 1701- Juan Nicolás de Espinosa y Feijóo e de Isabel Melchora de Berbetores y Montenegro).

  O primoxénito deste matrimonio foi Benito Mosquera Pimentel Berbetores, 3º marqués de Bóveda de Limia, que en 1754 pertencía ao Real Seminario de Nobres de Madrid.

  Xa fóra da familia, no século XX, outro dos seus donos foi Emilio Folla Jean (m.1932), que en xuño de 1914 cedeuno a Maximiliano Linares Rivas (m.1932), alcalde do Ferrol e da Coruña. Herdouno a súa filla Rosario Linares-Rivas Amil-España. Esta cedeuno en xullo de 1966 á congregación de monxas de Santa Dorotea. Foron elas as que mandaron construír a capela. A súa presenza foi vital para a zona. Dirixiron unha escola para os nenos do lugar, cederon os terreos e as casas aos 19 caseiros que había e venderon a baixo prezo os terreos para que outros 29 mozos da parroquia edificaran as súas casas. Tamén doaron á asociación de veciños os terreos para o campo da festa e logo a Fraga do Petón.

  En 2024, Remedios Miguélez, a última das monxas doroteas que vivía en solitario no pazo, abandonouno o día 31 de agosto. A congregación estaba perfilando a cesión do pazo ao Concello de Frades.