Cultivos da comarca

  En todas as partes do mundo os cereais foron e son a base da alimentación humana e Galicia (e dentro dela a comarca de Ordes) non foi unha excepción.

  O cereal máis importante en todo occidente foi o trigo (Triticum aestivum) pero non así en Galicia onde o centeo (Secale cereale) lle disputou sempre este honor. A razón é que o centeo é menos esixente, máis resistente co trigo e máis adaptable a todo tipo de solos. Por ese motivo foi o preferido das familias humildes e das zonas máis montañosas a pesar de que daba un pan moreno máis escuro e menos saboroso (por iso ás veces mesturábase a fariña de centeo coa de trigo para mellorar o sabor). A palla de centeo, o colmo, tamén se usaba para facer tellados nalgunhas zonas de Galicia.

  Menor importancia tiveron a cebada ou orxo (Hordeum vulgare) -máis relacionada coa fabricación de cervexa- e a avea (Avena sativa) que se cultivaba principalmente para alimentación do gando, especialmente o cabalar.

  Estes catro cereais estaban acompañados doutros dous nos tempos medievais: o que entón se coñecía como "millo" (Panicum miliaceum) «mijo» en castelán (que se cultivaba amplamente na comarca de Ordes e moitos lugares máis) e o paínzo (Setaria italica) «moha» (que se cultivaba preferentemente no litoral e nas montañas de Lugo, Ourense e Pontevedra). Cando o millo americano (Zea mays) chegou a Galicia a principios do século XVII o seu triunfo foi tan irresistible que lles quitou ata o nome. O Panicum miliaceum pasou a denominarse "millo miúdo" mentres o americano era ao principio "millo gordo" e despois simplemente "millo". Nos lugares onde había paínzo, o millo denominouse normalmente "maínzo".

 

  A chegada do millo máis ou menos no ano 1600 (aínda que realmente non comezou a súa difusión real ata 1630) provocou unha verdadeira revolución na vida dos galegos: inmediatamente converteuse no seguro de vida dos máis pobres, pois o seu rendemento e fiabilidade non tiña comparación cos outros cereais. Outra consecuencia foi reducir a superficie destinada a trigo e a prados, causando unha diminución da gandería bovina e un incremento notable do porcino.

  Segundo os historiadores galegos, a vaca foi o animal do pobre na Idade Media. Daba traballo, leite e carne e comía herba, que era abundante. Os porcos, que só daban carne e competían co home na súa alimentación, eran gando de ricos. A chegada do millo modificou este panorama e os pobres cada vez tiñan menos vacas, ata quedar sen ningunha, mentres ía incrementándose o número de labregos que tiñan porcos.

  Por suposto non só se cultivaban cereais. A outra base da alimentación eran os cultivos de horta, especialmente as legumes coma a faba (Vicia faba) ou o feixón verde (Phaseolus vulgaris) e as hortalizas de folla verde: o repolo (Brassica oleracea capitata), a coliflor (brassica oleracea botrytis), a verza (Brassica oleracea acephala) e, non podía faltar, o grelo (Brassica rapa) -a folla tenra do nabo- tan popular agora nas marxes da estrada N-550.

  A todas elas uniuse a pataca (Solanum tuberosum) -tamén vida de América-, coñecida xa no século XVI, pero que empezou a se xeneralizar na primeira metade do século XVIII nas zonas montañosas do interior. O seu éxito non foi tan abrumador coma o do millo pero as sucesivas crises e fames do último terzo do século XVIII déronlle un gran impulso. En canto mellorou algo o seu sabor, que ao principio era máis amargo, a pataca pasou de ser inicialmente alimento para animais e logo soporte de campesiños pobres a estar na mesa dos ricos á metade do século XIX. Hoxe non se entendería a dieta galega sen ela.

 

  Unha planta fundamental en moitos lugares de Galicia, principalmente no sur, é a vide que deu orixe a unha potente industria. O clima da comarca de Ordes non favorece este cultivo, de forma que só se plantou de forma case ornamental á beira das casas, máis pola sombra que pola cantidade e calidade das uvas que se consiguen.

  Se houbo un cultivo industrial importantísimo ese foi o do liño (Linum usitatissimum). Esta planta foi fundamental para as familias pobres que non podían acceder a prendas manufacturadas e que con ela producían artesanalmente tecidos para vestir e abrigarse.

  Na comarca foi moi habitual pero nos anos 60 do século XX rematou o seu cultivo e utilización e de paso todas as tradicións que con el estaban aparelladas e das que falaremos noutro artigo.

  No século XVIII tamén era abundante en Galicia o cultivo do cáñamo (Cannabis), pero xa a principios do século XIX estaba abandonado a pesar de varios intentos de fomentalo (as cordas e lonas eran de gran interese para a industria naval).

  A mediados do século XIX o "Diccionario de Madoz" detallaba os cultivos da comarca de Ordes que eran por esta orde: trigo, millo, millo miúdo, avea, patacas, legumes, liño e algunhas hortalizas e froitas. No concello de Ordes, non obstante, xa apenas se plantaba millo miúdo (só en Beán).

  A primeira metade do século XX viu cambios graduais no agro, que foron case unha revolución a partir de 1950-60. Os campesiños da comarca viraron cara á produción láctea que era a única fonte medianamente rendible e abandonaron moitos cultivos, agás aqueles que se dedican ao autoconsumo.

  Hoxe a comarca de Ordes tende cada vez máis a dous monocultivos, o dos prados e millo forraxeiro (que se planta mesto para aproveitar a folla máis co gran) e o do eucalipto nas superficies forestais. Mentres, moitas das agras de antano quedan abandonadas á súa sorte e son ocupadas por silvas e malas herbas que chegan a alturas nunca vistas.