Arbustos de Ordes: o toxo

  Realmente debemos falar de toxos en plural, porque son dúas as especies, aínda que a súa distinción é difícil: o toxo maior ou arnal (Ulex europaeus) que, como o seu nome indica, pode alcanzar grandes alturas e o toxo menor ou toxo femia (Ulex gallii). 

  Ambos os dous configuraban a paisaxe da comarca, a súa estrutura e mesmo a súa cor grazas ás rechamantes flores amarelas que posuen (o toxo maior durante o inverno e a primavera e o menor, máis tardío, na primavera e o verán).

  Antigamente o toxo tiña unha enorme importancia económica. De feito, sementábase como outra planta calquera. No verán íase ao monte para cortar o toxo, levando un gabillo e unha galleta. Co gabillo cortábanse as puntas do toxo porque era onde tiña máis nabiña (semente). Agrupábanse en feixes e despois cargábanse no carro coa galleta. Ao chegar ás casas poñíanse as legumes do toxo nunha manta a secar. Unha vez seca, mállabase para gardar a semente.

  Os montes sachábanse cun legón moi pesado. Era un traballo durísimo (os homes máis fortes podían sachar ata medio ferrado ao día -pero eran poucos-). Logo queimábanse os terróns (rozas) para que a borralla abonara a terra. Alí plantábase o trigo e, despois de recollelo, sementábase toxo e piñeiros.

  Coa necesidade que había, o toxo non se deixaba medrar demasiado. Cortábase cando era tenro e usábase para estrar as cortes dos animais. Mesturado cos excrementos convertíase no esterco, o único abono que se empregaba.

  Cada certo tempo baleirábanse as cortes e levábase o esterco ás leiras co carro. Alí esbardallábase (espallábase por todo o terreo) para alimentar ata o último recuncho da finca.

  Este ciclo era respectuoso coa natureza. Aproveitaba ao máximo todos os recursos e non desperdiciaba nada. Isto durou ata os anos 50-60 do pasado século.

  Pero os tempos cambiaron. Coa modernización do campo (introdución de maquinaria, novos abonos -o famoso "nitramón"-, chan de formigón nas cortes ...) o toxo foi perdendo progresivamente a súa importancia. Xa non era necesario como estrume. Abandonado á súa sorte, igual que a maioría do territorio, o toxo medrou sen control ata alturas desmesuradas, dominou os montes e converteuse no principal combustible dos incendios forestais. De ser imprescindible pasou a ser un problema.

  A antiga ditadura do toxo na comarca hoxe está en discusión. Segue sendo abundante loxicamente pero xa é difícil ver as extensas toxeiras de outrora. Non parece convivir tan ben co eucalipto como o facía cos piñeiros e claramente vai a menos en todas partes.

  Para os que vivimos esta decadencia do toxo é sumamente sorprendente ver que tamén emigrou -galego coma nós ao fin e ao cabo- e que lle vai ben noutros lugares. Iso si, non é un inmigrante querido: está na lista das "100 especies exóticas invasoras máis daniñas do mundo". Coñecido en América Latina como retamo espinoso causa bastantes problemas á flora local como podedes ver neste vídeo da televisión colombiana.