sábado, 27 de septiembre de 2025

Cerceda en 1845 (El Madoz)

  Entre 1845 e 1850 foi publicada unha das obras imprescindibles para coñecer mellor a xeografía e historia de España no século XIX. Trátase do "Diccionario geográfico-estadístico-histórico de España y sus posesiones de Ultramar", abreviadamente mellor coñecido como o "Diccionario de Madoz", polo seu autor Pascual Madoz. Velaquí os datos de Cerceda.
 
CERCEDA (Ayuntamiento) Tomo VI (1847)
Ayuntamiento en la provincia, audiencia territorial y capitanía general de la Coruña (3 1/2 leguas), diócesis de Santiago (7) partido judicial de Órdenes (2 1/2). SITUACIÓN al N. de la capital del partido; su CLIMA es templado y bastante sano. Se compone de las feligresías de Cerceda, San Martín (capital); Encrobas, San Román; Gesteda, Sta. Columba; Meirama, San Andrés; Queijas, Sta. María y Rodís, San Martín, que cuenta sobre 600 CASAS diseminadas en un crecido número de poblaciones; pero solo tiene 2 escuelas frecuentadas por 26 niños y 3 niñas. El TÉRMINO municipal confina por el N. con Carral, partido de La Coruña; al E. Abegondo, que pertenece al de Betanzos; por S. con Tordoya, y al O. Laracha, que corresponde a Carballo. El TERRENO es montuoso y por el centro pasa la cordillera, que desde el desfiladero de las Pías se dirige a la costa y cabos de Finisterre y Tourillan; pero participa de frondosos valles y cañadas fertilizados por las abundantes y buenas aguas que corren en distintas direcciones, contribuyendo unas a formar el río Allones y enriqueciendo otras al Mero. Los CAMINOS son vecinales y malos. El CORREO se recibe 3 veces a la semana por la capital del partido. Las producciones más comunes son cereales, legumbres, algunas frutas, lino y pastos: no escasea el arbolado y cría ganado de todas las especies, prefiriendo el vacuno y de cerda. INDUSTRIA: la agrícola, telares para lino y lana, molinos harineros y diversos artesanos de primera necesidad. POBLACIÓN: 576 vecinos, 3.649 almas. RIQUEZA PRODUCTOS: 21.368,271 rs. vn. IMPONIBLE: 656,477 y CONTRIBUCIÓN: 36,552 rs. 30 mrs.
 
CERCEDA (San Martín de) Tomo VI (1847)
Feligresía en la provincia de la Coruña (3 1/2leguas), diócesis de Santiago (7) partido judicial de Órdenes (2 1/2), y ayuntamiento a que da nombre como capital. SITUACIÓN en la cañada que forma el río que  recorre el valle de Encrobas y CLIMA bastante sano, se compone de los lugares o aldeas de Albardo, Antemil, Busto, Cachizo, Coente, Enfesta, Fins, Fontaina, Francela, Iglesia, Labandeiras, Parada de Abajo, Parada de Arriba, Pedreira, Pedrouzos, Sobre de la Fuente y otros caseríos; hay una escuela indotada en la cual reciben instrucción 8 niños y una niña. La iglesia parroquial (San Martín) es bastante pobre. El TÉRMINO confina por N. con Meirama; al NE. con San Román de Encrobas; por S. con Sta. María de Queijas, y por O. y NO. con el partido judicial de Carballo; el TERRENO es montuoso pasando por los términos meridionales una gran cordillera que desde el desfiladero de las Pías sigue hasta los cabos de Finisterre y Touriñán; sin embargo es de buena calidad la parte destinada al cultivo. Los CAMINOS son locales y malos y el CORREO se recibe por la capital del partido. PRODUCTOS: trigo, maíz, centeno, patatas, algunas legumbres y pasto; cría ganado vacuno, lanar y de cerda, pero está muy acosado de los lobos. INDUSTRIA: la agrícola, molinos harineros y varios telares. POBLACIÓN: 74 vecinos, 448 almas. CONTRIBUCIÓN: con las demás feligresías que constituyen el ayuntamiento.
 
ENCROBAS Tomo VII (1847)
Antigua jurisdicción en la provincia de la Coruña; compuesta de las feligresías de Cerceda, Encrobas y Queijas, cuyo señorío ejercía el marqués de Astorga y D. Lucas Sánchez de Boado, quienes nombraban juez ordinario.
ENCROBAS (San Román de) Tomo VII (1847)
Feligresía en la provincia de la Coruña (3 1/4 leguas), diócesis de Santiago (6) partido judicial de Órdenes (2 1/2), y ayuntamiento de Cerceda (1/2): SITUACIÓN en el valle de Barcia, y a la izquierda del riachuelo que de Montemayor y Cerceda baja a unirse al Mero: con buena ventilación y CLIMA templado y sano; comprende los lugares de Abieira, Belesar, Bustobedro, Burís, Francelos, Guichar, Gontón, Lousa, Outeiral, Pontojo, Quintán y Soriga, que reunen 180 CASAS de pocas comodidades. La iglesia parroquial (San Román) es única y bastante capaz. El TÉRMINO confina con San Martín de Cerceda y San Andrés de Meirama, y le bañan las aguas que se mezclan con el indicado Mero. El TERRENO llano y en lo general fértil. Los CAMINOS vecinales y poco cuidados, y el CORREO se recibe por la capital del partido. PRODUCTOS: cerales y alguna hortaliza; cría ganado, prefiriendo el vacuno; hay caza con especialidad de lobos y alguna pesca. INDUSTRIA: la agrícola. POBLACIÓN: 180 vecinos, 991 almas. CONTRIBUCIÓN con su ayuntamiento.
 
GESTEDA (Sta. Columba de) Tomo VIII (1847)
Feligresía en la provincia de la Coruña (7 1/2 leguas), diócesis de Santiago (5 1/2) partido judicial de Órdenes (1 3/4), y ayuntamiento de Cerceda (1 1/4): SITUACIÓN entre montañas, pero con libre ventilación; su CLIMA es sano; comprende los lugares de Boimil, Iglesia, Liñares, Picota, Mouche y Verea que reunen sobre 40 CASAS y una iglesia parroquial (Sta. Columba), cuyo curato es de presentación ordinaria. El TÉRMINO confina por N. con el de Sta. María de Queijas; al E. con San Andrés de Lesta; por S. Sta. Susana de Arcai, y al O. Sta. María de Bardaos; le bañan varios riachuelos que, procedentes de la sierra de Monte-mayor corren al S. a encontrar los puentes de Santalla. El TERRENO, aunque montuoso, participa de llanos de mediana calidad; los CAMINOS son vecinales y malos; el CORREO se recibe por la capital del partido. PRODUCTOS: trigo, centeno, maíz, patatas, algunas legumbres, hortalizas, poca fruta y bastante combustible; cría ganado vacuno, caballar, mular y de cerda; hay caza y se pescan truchas. INDUSTRIA: la agrícola y pecuaria, molinos harineros y varios telares caseros. POBLACIÓN: 46 vecinos, 276 almas. CONTRIBUCIÓN con su ayuntamiento.
 
MEIRAMA (San Andrés de) Tomo XI (1848)
Feligresía en la provincia de la Coruña (3 1/2 leguas), diócesis de Santiago (6 1/2) partido judicial de Órdenes (2), y ayuntamiento de Cerceda (1/2): SITUACIÓN a la falda S. de los elevados montes de Jalo, CLIMA templado. Comprende los lugares y cas. de Brozo, Cardiña, Casanova, Castelo, Fieitosa, Gándara, Iglesario, Labandeira, Laracha, Padamua, Picardán, Picota, Pozo, Río, Rozadoiro, Travesía y Vilares, que reunen 40 CASAS y varias fuentes de agua potable. La iglesia parroquial (San Andrés) es única y su curato de entrada correspondía al suprimido monasterio de San Martín, de la ciudad de Santiago. El TÉRMINO con el indicado monte Jalo, al NE. con Santiago de Castelo; por E. y S. San Román de Encrobas, y por O. con Cerceda y San Pedro de Soandres, y arroyos que dan principio al río Allones; por la parte del S. y E. corren otros arroyos que bajan a constituir el río del Puente de Lago. El TERRENO es de buena calidad y participa de monte bastante arbolado y de prados cubiertos de excelentes pastos. El CAMINO que desde Soandres llega a Encrobas y el que desde aquí se dirige a Altamira, donde enlaza con la carretera de Santiago a la Coruña, se hallan en mediano estado. El CORREO se recibe por la cabeza del partido. PRODUCTOS: maíz, trigo, patatas, centeno y habas; cría ganado de todas especies, prefiriendo el caballar y el vacuno; hay caza y se encuentran muchos lobos y zorras. INDUSTRIA: la agrícola y pecuaria; hay 3 molinos harineros. POBLACIÓN: 38 vecinos, 225 almas. CONTRIBUCIÓN con su ayuntamiento. Esta feligresía fue coto redondo de señorío secular, que ejerció D. Bernardo Basadre.
 
QUEIJAS (Sta. María de) Tomo XIII (1849)
Feligresía en la provincia de la Coruña (5 leguas), diócesis de Santiago (5 1/4) partido judicial de Órdenes (1 3/4), y ayuntamiento de Cerceda (1/4); SITUACIÓN entre montes y a la izquierda y como a 3/4 leguas del camino de Santiago a la Coruña; CLIMA frío y sano; se compone de las aldeas de Astanda de Abajo, Astanda de Arriba, Boedo con la torre de su nombre, propia del marqués de San Martín, y lugar de Urís, que reunen 130 CASAS, varias fuentes de buen agua y una iglesia parroquial (Sta. María) con curato de entrada y patronato real y eclesiástico. El TÉRMINO confina por N. con el de Cerceda; al E. con la mencionada carretera; Sta. Columba de Gesteda, y por O. San Martín de Rodís; le bañan diversos arroyos que corriendo al S. se reunen en los puentes de Santalla y forman ríos que desde ese punto se dirigen al Tambre. El TERRENO es de mediana calidad en la parte destinada al cultivo y sus montes se hallan cubiertos de arbolado de roble y otros arbustos. Los CAMINOS son locales y malos y el CORREO se recibe en las estafetillas de Órdenes y Carballo. PRODUCTOS: centeno, trigo, patatas y maíz; cría ganado vacuno, caballar y lanar; hay caza de perdices y liebres. INDUSTRIA: la agrícola y molinos harineros. POBLACIÓN: 429 vecinos, 669 almas. CONTRIBUCIÓN con su ayuntamiento.
 
RODÍS (San Martín de) Tomo XIII (1849)
Feligresía en la provincia de la Coruña (5 leguas), diócesis de Santiago (5 1/4) partido judicial de Órdenes (1 3/4), y ayuntamiento de Cerceda (1 1/4): SITUACIÓN a la falda de la sierra de Monte-mayor; CLIMA templado y sano; comprende los lugares de Abeleira, Barreiro, Cerdeira, Sartegos, Silva y Villamarta, que cuentan unas 100 CASAS; varias fuentes y una iglesia parroquial (San Martín) cuyo curato de primer ascenso es de presentación del conde de Altamira. El TÉRMINO confina por N. con la indicada sierra; al E. Gesteda y Queijas; S. Bardaos, y O. Andoyo del término municipal de Tordoya. El TERRENO es de mediana calidad y le bañan varios riachuelos que corren al S. a reunirse antes de llegar a los puentes de Santalla. Los CAMINOS son locales y malos, el CORREO se recibe de la cartería de Órdenes. PRODUCTOS: centeno, trigo, patatas y varias legumbres; cría ganado, prefiriendo el vacuno, se cazan perdices y liebres. INDUSTRIA: la agrícola y molinos harineros. POBLACIÓN: 100 vecinos, 612 almas. CONTRIBUCIÓN con su ayuntamiento.

martes, 23 de septiembre de 2025

O ano 1963

 
  Se o ano 1962 foi o apoxeo da Guerra Fría, 1963 comezou a rebaixar a tensión instalando o famoso "teléfono vermello" (en realidade era negro como a maioría naquela época) de comunicación directa entre os presidentes da URSS e dos USA e asinando un tratado para prohibir os ensaios nucleares. Seguía a carreira espacial e a URSS logrou o fito de levar ao espazo á primeira muller, Valentina Tereshkova. En Europa Josip Broz Tito foi declarado presidente vitalicio de Iugoslavia, seguindo unha liña independente da URSS. No RU estalou o escándalo Profumo, ministro de defensa cuxa amante de 19 anos, Christine Keeler, tiña relacións cun espía soviético. En África creouse a OUA e continuou a descolonización coa independencia de Kenya, sendo Jomo Kenyatta o seu primeiro presidente. En Asia, Arabia Saudita aboliu a escravitude (o último país en facelo) e en América do Sur chegou ao poder en Perú o moderado Fernando Belaúnde Terry.
  Nos Estados Unidos en agosto Martin Luther King fronte a 250.000 persoas pronunciou o seu famoso discurso "Teño un soño", pero tres meses despois, o 22 de novembro, chegaría a nova máis impactante: o presindente John F. Kennedy foi asasinado, aparentemente por Lee Harvey Oswald (á súa vez asasinado tamén por Jack Ruby).
  A peor catástrofe do ano foi unha erupción do volcán Agung en Bali que causou a morte a 11.000 persoas, aínda que o furacan Flora no Caribe andoulle preto. Como anécdota foi o ano do famoso roubo ao tren correo Glasgow-Londres e cando se inaugurou o telescopio de Arecibo, o maior do mundo.
 
  En 1963 na BBC debutou unha serie mítica, "Doctor Who". Foi un ano de notables películas como "The Birds". Asomaba a Beatlemanía cando o grupo lanzou o 2º disco, que incluía "Please Please Me" e "I Want To Hold Your Hand". En América eran os tempos da música surf cos Beach Boys sacando "Surfin' USA", do soul da Motown con temas como "Heat Wave", da máxica "Be my Baby" co seu muro de son e da poética "Blowin' in the Wind" de Dylan. Na literatura apareceu a 3ª novela de John Le Carre The Spy Who Came in from the Cold e comezou o bum iberoamericano con La ciudad y los perros e Rayuela.
 
  España melloraba a súa economía e comezou o ano coa boa noticia da desaparición dos fielatos e a imposición dun salario mínimo de 60 pesetas. Os Tecnócratas lograron que se aprobase en decembro a Ley de Bases de la Seguridad Social que unificou os diversos sistemas de previsión e protección pública e ampliou os mecanismos de cobertura social con cargo ao Estado. Pero a nivel político o inmovilismo era a regra: executouse ao comunista Julián Grimau en abril sen facer caso ás protestas internacionais e creáronse en decembro os Tribunais de Orden Público (TOP) para xulgar actos de terrorismo e delitos políticos. Tamén se lle concedeu a autonomía a Guinea Ecuatorial e prorrogáronse os tratados militares con Estados Unidos.
  Ese ano Luis Aguilé cantaba "Dile" e Gelu "El partido de fútbol", e nas antípodas destas estaba "Al vent" de Raimon, hoxe descoñecida pero entón símbolo de oposición ao franquismo. Houbo un par de grandes películas como "El verdugo" e "Los Tarantos", algunha boa como "Del rosa al amarillo" e éxitos taquilleiros como "La verbena de la Paloma" e o debut de Manolo Escobar en "Los guerrilleros".
  Galicia, aínda que seguía sufrindo unha gran emigración, continuaba mellorando como proba o feito de que ese ano se inaugurase o enorme Encoro de Belesar. O campo vivía entre as tensións da concentración parcelaria e a reforestación. As protestas foron reprimidas con dureza provocando a morte de José Esperante en Mazaricos. A oposición ía gañando pequenas batallas, entrando membros do PCE como enlaces en Bazán e Barreras. O grupo Brais Pinto fundou a UPG en novembro, pero volvería a ser refundada en 1964. No ámbito da cultura foi o ano no que se celebrou por 1ª vez o Día das Letras Galegas. Tamén se editou a revista Grial e morreu Vicente Risco.
 
 
Ordes non viviu grandes acontecementos. Ese ano saíu do cárcere o ex-guerrilleiro Juan Couto.
XANEIRO: Partido de fútbol contra o Calvo Sotelo. Morreron Felipe Jarazo Blanco aos 76 anos e José Moure Noya en Parada. Ramón Rodríguez Docampo, veciño de Montaos de 38 anos, morreu aplastado pola parede dun alpendre.
FEBREIRO: Gran nevada en case toda Galicia. Morte de Santiago Beltrán del Río o día 18 aos 18 anos. Era fillo do subtenente da Garda Civil Valentín Beltrán Gudiel e de Mª Luisa da farmacia. Faleceron tamén Antonio Méndez Regos aos 57 anos en Beán, José Veiras Veiras aos 79 anos en Poulo e o alcalde de Cerceda, Eduardo Pedreira Ríos, aos 39 anos de idade.
MARZO: O día 11 morreu Antonio Remuiñán Pulleiro aos 67 anos e o 21 Julia Pol Crespo, muller do mestre Lisardo Castro e nai do avogado Julio Castro Pol.
ABRIL: O día 8 morreu Manuel Blanco Remuiñán aos 71 anos en Leira.
MAIO: Morreu Antonio Álvarez Mosquera o Cotovío aos 75 anos e Manuel Candal Veiras o Gaiteiro en Vilaverde. Traspasábase un bar preto do cruce.
XUÑO: Pedida da man de Mariola Pol Louro para o avogado compostelán Evaristo Nogueira.
XULLO: Morreron María López Graña (mestra nacional de Leira), José Becerra Darriba (viúvo de Antonia Golán) aos 63 anos, Manuel Bestilleiro Villasenín aos 35 anos e José Casas Grela aos 59 anos, os dous últimos en Parada. Atropelada por unha moto en Ordes morreu a nena María Morandeira Prieto de 3 anos e quedou ferida grave no mesmo accidente a nena María Fuentes Suárez de 4 anos. Concurso de tractoristas organizado por Auto-Avión.
AGOSTO: Nas festas patronais partido de fútbol no que o RC Deportivo da Coruña venceu facilmente á SD Compostela 4-0. O día 26 morreu Eduardo Martínez Santiso, encargado do serradoiro Weiss, marido de Amparo Seijas Becerra e pai de Amparito. Veu destinado á unitaria de Montaos o mestre Manuel Gamallo.
SETEMBRO: Descontento entre os labradores de Ordes por mor dos altos impostos municipais aos carros (entre 100 e 200 pesetas). Inaugurada polo ministro de Información e Turismo Manuel Fraga Iribarne a emisora de RNE no Mesón do Vento. Voda de Amelia Garza con Pedro Raña Dafonte. O día 10 morreu Josefa Figueira Presedo aos 63 anos, o 12 morreron Domingo Vieites Álvarez, marido de Ramona Faya Vilariño, e Manuel Pampín Boquete aos 57 anos en Parada. O 27 Tamén en Parada morreu o contratista de obras Pedro Noya Rodríguez e, o mesmo día, faleceu Concepción Candal Mosquera aos 87 anos en Montaos. Finalmente o día 30 Andrés García Varela de 58 anos, natural de Pereira pero que vivira 40 anos en México, foi atopado morto aboiando no mar en Riazor.
OUTUBRO: O porteiro Liste e o xogador Faya do Rayo FC foron fichados polo Atlético dos Castros da Coruña.
NOVEMBRO: O doutor gaditano Ángel Facio de Lasquetty, director do dispensario antiturbeculoso de Ordes logrou a cátedra de Hixiene Naval da Escola Náutica. Cortes de electricidad nos transformadores de Mesía, Visantoña, Leira, Merelle e Ordes por obras.
DECEMBRO: Seguiron os cortes de electricidade en Merelle e Ordes durante varios días.

jueves, 18 de septiembre de 2025

Gala contra o cancro 2011


   O vernes 29 de marzo celebrouse a 4ª edición (3ª en Ordes) da Gala contra contra o Cancro que organizaba a orquestra Panorama.
  Sen chegar ás multitudes que houbo no 2009 e 2010, miles de persoas encheron o campo da feira a pesar de que nesta ocasión o tempo non acompañou totalmente e houbo unha molesta chuvia.
  A gala foi presentada polo humorista Roberto Vilar, moi coñecido polo programa da TVG "Land Rober". Acompañaban os tamén humoristas da TVG Marcos Pereiro e Xosé Antonio Touriñán cos seus personaxes de Mucha e Nucha, as Cantareiras de Ardebullo.
 

  Polo escenario desfilaron unha morea de artistas consagrados: Malú, Merche, Pitingo, Ana Torroja, Melocos, Cherito, La Guardia e Robert Ramírez, aínda que o que acadou os maiores aplausos foi o brasileño Carlinhos Brown.
  A gala contou cun amplo dispositivo de seguridade que incluíu más de 100 persoas entre membros de seguridade privada, Policía Local, Garda Civil, Protección Civil, Bombeiros, Axencia Galega de Emerxencias e Cruz Vermella. Afortunadamente non houbo incidentes de importancia.
 

  Como sempre as ganancias da venda de CDs e camisetas foron destinadas á Asociación Española contra el Cáncer. O alcalde Manuel Regos congratulouse do novo éxito de público, pero quedou facendo moitos números. Eran tempos de crise e a débeda do Concello aumentaba de ano en ano. Era o momento de pechar a billa, así que esta sería a última gala celebrada en Ordes. A do ano 2012 xa tería lugar en Vilagarcía de Arousa. 

sábado, 13 de septiembre de 2025

A familia Nouche (Beán)


   O patriarca da familia Nouche no século XIX foi Ventura Nouche Rosende (1816-1886), nado en Deixebre e casado con Antonia Gómez de Beán. Un dos seus fillos foi Melchor Nouche Gómez (n.1857) que casou con Agustina Pena Domínguez (n.1855) de Castelo (Trazo). Este matrimonio tivo polo menos 3 fillas (Francisca, Josefa e Carmela) e dous fillos varóns, que a comezos do século XX eran os dous homes máis ricos da parroquia de Beán.
 
  O maior, Ventura Nouche Pena (1883-1956) casou con María Sánchez Bouzas (1879-1953) e tiveron dous varóns, José (1907-1948) e Melchor, e 4 fillas: Dominga, Dolores, Carmen e Jesusa.
  Melchor Nouche Sánchez (n.+-1909) casou con María Gómez Ramos (1913-1999) de Recouso (Marzoa) e tiveron un par de fillos, José e Hermosinda. Melchor morreu moi novo e María volveu casar con Manuel Mosquera Garazo co que tería outros 6 fillos máis. José Nouche Gómez (1935-2013) emigrou a Cuba e logo a Florida.
  Dominga casou con José Meijide Rey (1912-1985) de Vilasuso e tiveron 5 fillos: Jesús, Lino (Confecciones Nouche), José, Antonio e Concepción. Estes tres últimos tiveron bares, Bar El Cesto e La Churrasquita en Santiago e Bodegón A Roda na Coruña respectivamente. Dolores (1919-2010) casou con Basilio Martínez Veiras (1921-2005) e Carmen con Ramón Suárez de Pereira. Por último, a menor Jesusa (n.1923), casada con José Rodríguez, emigrou con el ao Brasil.
 
 
Jacobo Nouche Pena (1889-1966) casou dúas veces, primeiro con Francisca Patiño Ríos (m.10-03-1919) coa que tivo tres fillos: María, Antonio Enrique e Sara. 
  Logo casaría en segundas nupcias con Jesusa Patiño Sánchez (1896-1959), coa que tivo 5 fillos máis: Elena, Regina, Aurora, José e Ramón Nouche Patiño.
  María del Carmen Nouche Patiño (1911-1999), a maior de todos, casou con Ramón Mosquera Varela (1911-1991) de Vilasuso. Tiveron tres fillos, Manuel, José e Rufino Mosquera Nouche.
  Enrique Nouche Patiño (1915-1983), o maior dos varóns, foi o máis coñecido na vila porque veu axudar ao Chocolateiro do que era parente. Logo nos anos 30 participou na Guerra Civil, chegando a ser sarxento, e foi ferido dúas veces, en Burgos e Asturias. Quedoulle unha coxeira permanente e unha bala no diafragma que nunca lle foi extraída.
  Estableceuse nunha das casas máis antigas da vila e alí tiña un dos establecementos máis concorridos. Casou con Pura Mosquera Ferreiro (1921-1983) coa que tivo 3 fillas: María, Aurora e Mª José.
  A maior foi a que herdou o local e casou con José Viqueira Mirás. Os seus catro fillos (Enrique, Carlos, Fernando e José) son coñecidos como os de Enrique. Aurora, a 2ª, casou co coñecido empresario Ramón Carro, e finalmente María José casaría con Ramón de Prado co que tería un único fillo antes de enviuvar prematuramente.  
  Sara Nouche Patiño (1917-2002) casou con José Ferreiro Moar (1903-1981) co que se estableceu na rúa dos Lagartos (tiñan unha taberna e casa de comidas a carón da panadería de Vitorio) e co que tivo unha longa familia de 9 fillos.
 
Elena (1920-2004) casou con Jesús Blanco Fernández (1920-1971) e tivo 3 fillos: José Antonio, Celia e Juan Antonio Blanco Nouche.
  Regina (1924-2021) emigrou ao Uruguay, mentres que José (1925-1964) e Aurora (n.1926) establecéronse en Oroso.
  Ramón Nouche Patiño (1934-2025), o máis novo dos irmáns, foi o que rematou quedando na casa familiar preto da igrexa de Beán. Casou con María Botana Liñeira, coa que tivo 5 fillas e un varón, José Manuel Nouche Botana, que ten a empresa Nouche Instalaciones Frigoríficas. Das fillas, Mª Isabel morreu moi nova o 4-8-2019.
 

martes, 9 de septiembre de 2025

O fin dos Fielatos


  Hoxe ás novas xeracións pódelle parecer incrible, pero en España ata principios dos anos 60 do século XX non se podía entrar nunha cidade (e mesmo nalgunhas vilas grandes como Pontedeume) levando algún alimento sen pagar un imposto. Nas estradas de acceso había unhas casetas de cobranza, coñecidas popularmente como Fielatos, termo que procedía do "fiel" ou agulla da balanza que se usaba para a pesada. Os funcionarios, pola súa banda, eran coñecidos como "consumeiros" porque cobraban o "consumo".
  O nome oficial destas casetas de cobranza de arbitrios e taxas municipais sobre o tráfico de mercadorías era o de Estación sanitaria, xa que ademais da súa función recadatoria servían (en teoría) para exercer un control sanitario sobre os alimentos que entraban nas cidades.
  Os ordenses que ían a Santiago atopaban o fielato ao bordo da estrada, antes do que agora é a sede da Xunta (a altura máis ou menos do McDonalds). Cando ían á Coruña había un en Pedralonga, no cruce coa Vedra, pois aínda non se desviaban os viaxeiros pola Avenida Alfonso Molina, que non existía.
  Aínda que moita xente asocia os fielatos ao franquismo, isto é incerto. Xa existían moito antes, pois tiñan a súa orixe na antiga alcabala, o imposto que gravaba o comercio durante o Antigo Réxime. Pero na súa versión moderna foron creados en 1845, froito dunha reforma tributaria do ministro Alejandro Mon no reinado de Isabel II.
 

  Durante anos e anos os campesiños que se achegaban a vender queixos, polos, ovos frescos ou verduras, as leiteiras que chegaban cos seus burros ou en tranvía co leite fresco, ou calquera viaxeiro que quería levar aos seus familiares da cidade o agasallo dalgunha hortaliza ou carne do porco sacrificado tiñan que pagar relixiosamente o "consumo".
  Relixiosamente se non se facían trampas, claro. Porque obviamente había moitos que non quería pagar e usaban o inxenio e a picaresca. Abundaban os relatos de xente escondendo comida nos sitios máis insospeitados (como un acordeón!) ou mesmo vestindo con roupa de neno algún porquiño ou carneiro. Outros, ao ser pillados, preferían tragar a comida (ou beber o garrafón de viño) diante do consumeiro antes que pagar o imposto.
  Como o horario dos fielatos era oficialmente entre a saída do sol e o ocaso, a forma de contrabando máis habitual era tentar meter os produtos pola mañá moi cedo antes da saída do sol. De aquí ven a expresión “de matute”, que ven da palabra latina Matuta: “a deusa Aurora” (que tamén deu matutinus "matinal"), e que posteriormente se aplicaría a todo tipo de contrabando e mesmo a timos de calquera especie.

 

  Con toda esta historia ao lombo a principios dos anos 60 os fielatos xa eran unha auténtica reliquia, máis un estorbo que algo útil. Así que os grandes municipios empezaron a pensar en desfacerse deles. En 1961 foron suprimidos nas cidades de Pontevedra e Ourense. O resto das cidades galegas estaba estudando a súa eliminación, pero o goberno central adiantouse a estes plans.
  No BOE do 27 de decembro de 1962 apareceu publicada a lei pola que se suprimían estes impostos municipais. Así os concellos deberon eliminar todos os fielatos o 31 de decembro, co que o 1 de xaneiro de 1963 foi o primeiro día en décadas no que calquera mercadoría puido entrar libremente na Coruña, en Santiago e nas outras cidades de toda España.
  Por certo que o concello de Santiago comunicoulle aos empresarios que, posto que agora non habería fielatos, deberían modificar á baixa o prezo dos produtos para que aos consumidores lles chegase o beneficio desta medida. E... oh, enorme sorpresa! Oh, desengano cruel!... os prezos (adiviñástelo?)... non baixaron!

viernes, 5 de septiembre de 2025

Toponimia de Barbeiros

  A parroquia de Barbeiros ten unha toponimia moi particular. A súa característica máis singular é que hai ata cinco nomes de lugar (ademais do da propia parroquia) en plural, o que probablemente signifique na maioría dos casos que aluden a apelidos ou nomes de antigas familias propietarias desas terras.
 

BARBEIROS: o propio nome parroquial é a maior proba da súa singularidade porque non, non ten nada que ver co oficio de barbeiro, senón que significa ‘terra de bárbaros’, é dicir un lugar onde se asentou xente maioritariamente forasteira. Ao sur limita coa parroquia de Galegos, topónimo que significa xusto todo o contrario.
Aldeíña: diminutivo de aldea, termo que ven da palabra árabe al daya que orixinalmente designaba unha casa illada e posteriormente adquiriu o significado actual de pequeno grupo de vivendas.
Os Baltares: ven do nome Baltarius, quizais un propietario medieval. A forma en plural podería aludir aos seus descendentes. Estas serían as ‘terras dos descendentes de Baltarius -ou terras da familia Baltar-’.
Bieites: ven de Benedictus, nome que en galego tranformouse en Bieito. Así que igual que no caso anterior serían ‘terras dos descendentes de Benedictus’.
Cruceiro: o moi abundante monumento pétreo deu orixe a este topónimo que ven da palabra latina cruce máis a desinencia -eiro.
Coruxo: lugar situado nun antigamente importante camiño veciñal que unía Ordes con Frades, sendo na segunda década do século XX o núcleo máis poboado da parroquia con 48 habitantes (100 anos despois segue mantendo ese posto con algún habitante menos). Coruxo alude á curuxa (Tylo alba), ave de grande importancia na cultura popular, como todas as rapaces nocturnas, por ser considerada portadora de funestas novas. A etimoloxía de coruxa non está clara, podendo proceder do latín antigo *corugiam ou de *corusceam, derivado de coruscam, ‘resplandecente, brillante’, pola ollada característica desta ave.
Fondo da Aldea: o nome deste fermoso lugar ven tamén de al daya. No século XIX o "Diccionario de Madoz" dinos que había outro lugar chamado Encima da Aldea, o que lle da máis sentido a este topónimo.
 
 
Gandarón: unha gándara (palabra prerromana) é unha terra baixa chea de vexetación silvestre de pouca altura. Neste caso sería un aumentativo, ou sexa unha gran gándara.
Os Lagos: obviamente non hai ningún lago, así que probablemente o topónimo faga referencia a un lugar de terras moi húmidas (está preto do río Samo) onde a auga apoza con facilidade. O nome "lago" ven da palabra latina lacu.
Loureiro: o topónimo ven do aromático arbusto, cuxo nome deriva do latín lauru.
Os Mandaios: en principio unha manda é un legado de bens ou dereitos que se fan mediante testamento, pero tamén pode referirse a unha canle de auga para o rego dos prados, tal como parece ser o caso das Mandas, unha aldea da parroquia de Olas, que non está moi lonxe. Os Mandaios podería ter tamén este significado de pequenas canles de rego. Isto é mera hipótese porque non atopei ningunha información sobre este topónimo.
Os Pardos: o adxectivo "pardo" (do latín pardu) significa ‘escuro, marrón’. Probablemente aplicouse primeiro a algún lugar montuoso, como o famosísimo El Pardo en Madrid, e logo quizais se transformou no alcume dalgún nativo do lugar. A forma en plural fainos pensar que significa algo así como ‘terras da familia Pardo’.
Pedrouzo: un pedrouzo, outra das moitas palabras derivadas do latín petra, é unha pedra de gran tamaño, así que podemos supoñer que no lugar hai ou houbo algunha gran rocha.
Ramil: ven dunha *(villa) Ranimiri “Vila de Ranimirus”, nome que se converteu en Ramiro. Este antropónimo xermánico contén o termo mêreis ‘célebre’, que orixinou moitos topónimos rematados en –mil. Non está tan claro de que elemento gótico ven o Ra- inicial.
Uzal: monte ou lugar cheo de uces. É un dos moitos topónimos relacionados coa uz, pequeno arbusto moi abundante, cuxo nome ven da plabra latina ulice.
Vimieiro: Vimieiro ou Vimbieiro deriva do latín *viminariu (ou *viminem), que se refire a un lugar onde hai ou se recollen vimbios, é dicir, as varas flexibles de certos arbustos, principalmente do vimbieiro (*Salix viminalis), empregadas para facer cestas e outros produtos artesanais.
 

Meixonfrío: deixei para o final este topónimo por ser o máis controvertido. Hai varias teorías sobre a súa orixe.
No libro "Os nomes de lugar" (1992), falando do Meixón Frío máis famoso -o que está nun arrabaldo de Santiago-, Fernando Cabeza Quiles relacionábao coa produción de xeo. Nese lugar antigamente practicábanse buratos no chan nos que pola noite a auga se convertía en xeo, logo vendido en establecementos e bares de Santiago.
Pero o topónimo, sexa Meixón, Maixón ou Mesão Frio é moi abondoso por toda a xeografía galega e mesmo portuguesa, e na inmensa maioría dos casos non se pode relacionar para nada co xeo, pero si por suposto co frío.
O dicionario de X. L. Franco Grande explica que a palabra "meixón" nalgunhas comarcas tiña o significado de ‘morea’. Quizais o topónimo se refira só a lugares pétreos, altos e fríos.
Pero habitualmente pénsase que Meixón ven do latín mansione ‘casa de hospedaxe, pousada’. Nalgúns textos medievais aparecen "Meison frido" (ano 981) e "Mansion frígido" (ano 1059). Por iso a hipótese máis aceptada é a que supón que é un topónimo de orixe pastoril que se referiría a un lugar onde había unha choza (ou varias) de pastores.
O de frío viría segundo algúns en que non farían lume polo febles que eran eses cabaneis. Non obstante César Varela García entende que non podía haber un albergue pastoril, por moi elemental que fora, onde non se puidese facer un lume. Así que el propón (a pesar dos textos medievais) que a palabra latina orixinal era frivolus ‘lixeiro, fútil, de pouca monta’ e que por tanto aludía a un cabanel interino ou de escasa entidade. Tamén pensa que a 1ª parte do termo non sería mansione, senón manducatorio que deu en “manxadoira”, “manxoeira” ou “menxedeira” dependendo dos lugares. Outra posibilidade sería que derivara dun antigo *miscion > meixón , ou sexa unha mixtura de rabaños e pastores, atendendo ao vello costume que había de unir o gando para pacer xunto. En definitiva, para César Varela, Meixón Frío sería ou ben unha choza provisional ou un lugar con pastos temporais ou a unha reunión de pastores e gando.
Outra teoría, que expón Dolores González de la Peña, é que Meixón veña de miscere ‘mesturar’. Meixón sería entón un hidrónimo indicativo da afluencia dunha corrente de agua noutra, reforzado polo adxectivo frío, que acompaña con frecuencia aos hidrónimos. Teño que apuntar que non parece ser ese o caso no Meixón Frío de Barbeiros, que está bastante lonxe (uns 900 metros polo menos) do río Samo.